1. Dawk li jkollhom il-poter, ħafna drabi jinsew li hemm linja importanti fil-ġudizzju tal-ħajja. Dik li permezz tagħha tagħżel dak li huwa sewwa minn dak li mhuwiex. Diversi drabi jaraw dak li f’għajnejhom jaqblilhom bħala li huwa s-sewwa, mentri, kif nafu, ma jkunx. F’dan il-proċess li diversi mexxejja jaqgħu fih, inevitabilment jintilfu l-vuċijiet li ma jaqblux magħhom. Il-partit li jkunu magħżula biex imexxu jispiċċa b’inqas persuni fih. Inqas bnedmin li jħarsu li jkunu f’daqqa taħt it-tmexxija tiegħu. Iktar dawk li jaħsbu li kull persuna hija dispensabbli, u li tant huma tajbin li ma’ kull wieħed li ma jibqax jaqbel magħhom ser isibu oħrajn li ser jiġu warajh. Imma dan mhuwiex minnu. Kull bniedem fil-politika jrid jiġi koltivat u huwa indispensabbli. Lezzjonijiet umani li, kif qed naraw, qed jintesew. Jew aħjar, qed jiġu injorati.
Diġà nafu
2. Il-politika diġà, fiha nfisha, mhijiex faċli biex twettaqha. Imma hija iktar ikkumplikata meta dawk il-komponenti li għalik huma kuxjenza, twarrabhom. Ħdejk trid bnedmin li ma jaqblux miegħek. Trid lil dawk li għandhom ideat differenti minn tiegħek. Iktar u iktar meta diġà nafu li hemm poter iswed li jaħdem fid-dlamijiet tal-kurituri. Dawk li fl-aġenda tagħhom m’għandhomx il-prinċipji etiċi Nsara u li jaħsbu li l-poter jista’ jintuża kontra tagħhom. Fil-politika hemm ġlieda għas-sewwa li trid issir li numru ta’ mexxejja jinsew, jew jaħsbu li huma mhumiex hemm għalhekk ukoll. Dak li jsir minnhom fis-sewwa jibqa’ hemm warajhom, u dak li jibnu jkun pedament għall-futur tal-poplu li jkunu ġew magħżula biex imexxu. Jekk il-bnedmin fil-poter ma jkunux ippreparati, jekk ma jkunux miftuħa għal opinjonijiet differenti minn tagħhom, jinħakmu minnu. Jinħakmu mill-velenu li dan iġib miegħu.
David Amess (1952-2021)
3. Ftakart iktar dwar dan quddiem il-memorja ta’ dan il-politiku Ingliż li ġie assassinat fil-15 ta’ Ottubru 2021. Persuna li serva fit-tul lill-kostitwenti tiegħu u lill-Partit Konservattiv li kien jimmilita fih. Bniedem uniku fil-vuċi tiegħu favur dawk li kienu l-iktar ’l isfel fis-soċjetà. Kif kien deskritt minn The Economist ta’ dak iż-żmien: “Sir David was also the quintessential local MP who believed that the highest calling of an elected member was to represent the people to the state rather than the state to the people.” (Sir David kien dak li għandu jkun membru parlamentari lokali, li kien jemmen li l-ogħla sejħa għal membru elett kienet dik li tirrappreżenta lill-poplu lill-Istat u mhux l-Istat lill-poplu.) Il-bniedem li kien iddikjara li: “The rise of professional politicians was turning Parliament into a rubber stamp.” (In-numru akbar ta’ politiċi “professjonisti” kien qed jibdel il-Parlament f’timbru). Ovvjament f’kuntrast tal-post fejn l-ideat varji jiġu u jiġu diskussi u l-aħjar, dawk sewwa, jiġu magħżula.
Dawk li jirrappreżenta
4. Kien il-bniedem li ħalla warajh imġieba eżemplari. Kien, tul ħajtu kollha, Kattoliku konvint u prattikanti. Bniedem li kien iħobb lill-poplu tiegħu. Miftuħ għall-ideat u dejjem irid jiltaqa’ ma’ kemm jista’ jkun bnedmin minn kull triq jew klassi. Ħafna drabi ma’ dawk l-iktar ’l isfel u fil-bżonn. L-istess ġurnal jikteb hekk dwaru, riflessjonijiet li minn dak li qrajt, diversi oħra ħaddnu bħalhom: “Sir David was happiest with his constituents.” (Sir David kien ikun l-iktar ferħan meta kien ikun fost il-kostitwenti tiegħu.) U jkompli: “His proudest achievements were all local – keeping schools and hospitals open and preventing a forest of silver birches from being razed to the ground.” (Dawk li kienu l-iktar atti politiċi li kien kburi bihom kienu kollha marbuta mal-kostitwenza – li nżammu skejjel u sptarijiet miftuħa jew li jżomm foresta ta’ siġar tal-betula (betula pendula) milli jinqatgħu kompletament.)
Eżempju
5. Anki jekk din is-sena għaddew erba’ snin mit-telfa tiegħu, huwa jibqa’ dawl sabiex ikun ta’ gwida għal dawk li jridu jimxu fis-sewwa. Dak li wettaq għadu hemm u dak li kiteb u ddikjara għadu magħna. Bniedem li għandu jgħin lil dawk f’pajjiżna li jridu jaħdmu għas-sewwa fil-pożizzjoni politika kkumplikata tal-lum. Sitwazzjoni li qed taħdem fid-dell tad-dlam, iktar u iktar meta huwa evidenti li dawk li huma segwaċi tas-sewwa qed jiġu mwarrba. Tul dawn is-snin fl-Oppożizzjoni stajt, u għadni nista’ nara bnedmin validi emarġinati, imwarrba, imminati u attakkati. Bnedmin li jridu jaħdmu bi żvantaġġi kbar, waqt li jinżammu lura u fl-irkejjen soċjali. Persuni li jaqraw u jifhmu li l-politika ssir billi jinstemgħu l-vuċijiet sħaħ tas-soċjetà. F’dawn is-snin sibtni nara persuni ta’ esperjenza u ideat validi jispiċċaw mill-karriera politika tagħhom. Dawk li għażlu huma li jwarrbu. Dawk li ħaddieħor għażel għalihom u dawk li jagħrfu d-dożi tat-tnejn.
Inżomm quddiemi
6. F’dan ninsab iktar inkwetat nara bnedmin bħall-Ministru Stefan Zrinzo Azzopardi li jagħżel li ma jkomplix bil-karriera politika tiegħu. Narah bniedem ta’ ideat u li kapaċi jiddikjara dak li huwa sewwa minn dak li mhuwiex. Bniedem li jaqra u li jżomm ruħu aġġornat ma’ dak li hu għaddej fl-Unjoni Ewropea u fid-dinja ta’ madwarna. Fl-iktar, li huwa parti importanti mis-sustanza li l-Partit Laburista jirrappreżenta għall-poplu tagħna. Tastiera essenzjali u ħajja. Bniedem li huwa fuq ix-xellug moderat u f’ħafna għandu l-imħabba tal-kostitwenza li jirrappreżenta.
Ninkwieta
7. Ninkwieta iktar f’dan li min imexxi, flok iħossu skomdu f’dak li qed jiġri u jinkwieta serjament b’dak li qiegħed jitlef, jarah bħala xi forma ta’ proċess ‘normali’. Il-politika t-tajba titlob li jkollok ħdejk ukoll lil dawk li ma jaqblux miegħek. Sfortunatament, min jilħaq f’pożizzjoni huwa komuni ħafna li jaħseb li huwa biżżejjed għalih li jimxi waħdu ’l quddiem u jinsa li jrid ikollu lil diversi oħra li jimxu warajh. Infakkar biss li l-vuċijiet għas-sewwa jiswew u huma determinanti għal min irid iwettaq il-politika kif għandha tkun.
18.11.25
IL-KALATURA TAL-KONTRA
1. Huwa tajjeb li tkun kontra. Kapaċi ma taqbilx ma’ dak li ħaddieħor ikun irid, fl-iżball tiegħu, jeħodlok. Hija l-ġebla tax-xewka tad-demokrazija li tassigura dan. Hija, anzi, proprju mertu ta’ dan l-ispirtu li wieħed imeri u jmur fid-direzzjoni differenti minn ta’ ħaddieħor. Dawk fil-poter, fil-maġġor parti tagħhom, jiddejqu meta jsibu persuni bħal dawn. Hija fil-fatt il-kejl ta’ dak li huwa abbiltà ta’ tmexxija vera. Għax jekk m’intix kapaċi tisma’ dak li huwa differenti u tipprova tifhem lil dawk li huma kuntrarju għalik, allura ma tantx tkun tolleranti jew demokratiku. Tkun fit-triq tal-awtoritarjaniżmu li sfortunatament xi wħud jammiraw fis-soċjetà tagħna. Qisu trid tkun hekk biex tkun speċi ta’ mexxej tajjeb.
Xi żball
2. Dan huwa mill-iktar żbaljat, għax tagħżel li tisma’ biss id-diska li trid tisma’ u ma tippruvax tagħti spazju lil min ma jaqbilx miegħek. Il-biża’ l-kbira tat-tiranni ġejja mill-ideat li jitwieldu mill-verità tal-fatti. Iktar fl-inkarnazzjoni ta’ dawk li l-verità jkollhom l-ardir li jgħiduha u jxandruha skont kemm jirnexxilhom. Dan għax minkejja kull progress li għandna, il-pożizzjoni tibqa’ li s-soċjetà tillimita l-ideat u l-vuċijiet ta’ dawk li ma jaqblux ma’ dawk li huma fil-poter. Sfortunatament u żbaljatament hija kkunsidrata bħala konsegwenza tal-fatt li, skont huma, hekk għandhom ikunu l-affarijiet. F’dan hemm l-injoranza li tillimita lil ħaddieħor. Dan għax l-ideat jgħinu sabiex il-proċess tal-bidla li tant hemm bżonn iseħħ aħjar, biex isir u jsir dejjem aħjar.
Għaliex?
3. Huwa dejjem iktar ċar li f’dan l-irjus jistgħu jinbidlu, u magħhom it-tmexxija, imma l-ġisem jibqa’ l-istess. L-immaġini tipprova tkun differenti, bi bnedmin differenti, imma fil-fatt, fl-aħħar mill-aħħar kollox jibqa’ l-istess. Jibqgħu l-istess ftit, jiddikjaraw dak li l-poter ċentrali jrid jibqa’ jiddikjaralna. Dejjem insibu bnedmin ‘ġodda’ biex jgħidulna dak li qalulna qabel huma. Dawk li nsibuhom f’argumenti illoġiċi għall-aħħar, li jiddikjaraw mill-ġdid dak li qabel ġie diġà dikjarat. Fejn il-proċess veru tal-bidla ma jseħħx għax l-ideat huma kontrollati. Hemm min jimmaġina li dak huwa l-forma ta’ “għerf” tas-sistema demokratika: il-ħażen li tidher miftuħ meta tkun magħluq. L-ideat li huma għal qalbek biss u ta’ dawk li jmeruk le.
Jekk irridu
4. F’dan, l-aqwa huwa li tillimta d-diskussjoni u tirrestrinġi wkoll il-ħin għaliha. F’dan iktar fil-Kamra tad-Deputati, fejn id-dibattitu veru qiegħed jiġi arġinat kontinwament fir-ritwali li dħalna fihom u li ma rridux noħorġu minnhom. Id-deputat irid aktar ħin u jrid ukoll iktar opportunità sabiex jikkontribwixxi f’dak li hu għaddej u f’dak li ma jingħadx. Mertu tad-diskussjonijiet li għaddejjin fil-ministeri varji tifhem kemm hemm bżonn diskussjoni u kemm hemm bżonn li l-Gvern jisma’ l-kontra. Bżonn demokratiku u li jassigura iktar li d-deċiżjonijiet li jittieħdu jifhmu kemm hawn aspetti li ma jiġux ikkunsidrati. Aktar minn hekk huwa kważi proċess inevitabbli li kull min jitkellem, wara jirrifletti aktar mill-ġdid fuq dak li qal u li sema’ u jimxi fl-ideat tiegħu.
Bżonn
5. Pajjiżna għandu bżonn iktar li nifhmu kemm huwa importanti li jkollna bnedmin li jkunu l-kontra. Ħafna drabi huma l-melħ li ġej mill-iktar qiegħ tas-soċjetà, li jiddetermina kif u b’liema mod tiġi dikjarata l-vuċi popolari. Il-poplu jħossu maqtugħ mill-Kamra tad-Deputati proprju fuq tlett livelli: l-ewwel, għax dak li jingħad hemm huwa maqtugħ mill-prijoritajiet veri tiegħu; it-tieni, għax id-dibattitu jingħad b’diskors li jew huwa kkumplikat, jew inkella għax jingħad minn bnedmin li jaħsbu bl-Ingliż li mbagħad jippruvaw jitkellmu bil-Malti; u t-tielet, għax jippretendi mġieba ċivili, diskors rispettuż u li jindika li min qiegħed hemm għandu għal qalbu l-veru interess tal-poplu u mhux tiegħu nnifsu jew tal-parti tal-partit tiegħu.
Nagħraf
6. Naċċetta aktar dan fl-esperjenza politika li missejt magħha sa issa. Napprezza lil min huwa kontra tal-ideat li nirrappreżenta, jew oħrajn bħali fuq iż-żewġ naħat tal-Kamra, biex nifhem aħjar. Nagħraf aktar li l-uniku mod li hemm għad-dispożizzjoni tagħhom huwa ta’ kif iżommuna barra. Nifhem dan kollu, u sfortunatament napprezza li, fl-aħħar tal-ġurnata, il-proċess tal-bidla jibqa’ ma jsirx. Il-proċess mhux fl-uċuh, imma fis-sustanza tal-ideat li tant hemm bżonn li jsir. Sa issa, dak li kien, għadu. Dak li kien jingħad, għadu jingħad hekk, bl-istess mod. Il-metodu baqa’ l-istess fi kważi kollox u ma hemmx min irid jiċċaqlaq minn dak li dejjem sar. Jekk wieħed irid iżid il-kunsensi għandu bżonn jifhem li jrid bilfors jibdel. Finalment jifhem dak li trid tmexxija demokratika futura. Jifhem fis-sustanza kemm huwa tajjeb li jdaħħal fil-kalatura tiegħu, u miegħu, lil dawk li għandhom ideat kontra tiegħu.
Xi żball
2. Dan huwa mill-iktar żbaljat, għax tagħżel li tisma’ biss id-diska li trid tisma’ u ma tippruvax tagħti spazju lil min ma jaqbilx miegħek. Il-biża’ l-kbira tat-tiranni ġejja mill-ideat li jitwieldu mill-verità tal-fatti. Iktar fl-inkarnazzjoni ta’ dawk li l-verità jkollhom l-ardir li jgħiduha u jxandruha skont kemm jirnexxilhom. Dan għax minkejja kull progress li għandna, il-pożizzjoni tibqa’ li s-soċjetà tillimita l-ideat u l-vuċijiet ta’ dawk li ma jaqblux ma’ dawk li huma fil-poter. Sfortunatament u żbaljatament hija kkunsidrata bħala konsegwenza tal-fatt li, skont huma, hekk għandhom ikunu l-affarijiet. F’dan hemm l-injoranza li tillimita lil ħaddieħor. Dan għax l-ideat jgħinu sabiex il-proċess tal-bidla li tant hemm bżonn iseħħ aħjar, biex isir u jsir dejjem aħjar.
Għaliex?
3. Huwa dejjem iktar ċar li f’dan l-irjus jistgħu jinbidlu, u magħhom it-tmexxija, imma l-ġisem jibqa’ l-istess. L-immaġini tipprova tkun differenti, bi bnedmin differenti, imma fil-fatt, fl-aħħar mill-aħħar kollox jibqa’ l-istess. Jibqgħu l-istess ftit, jiddikjaraw dak li l-poter ċentrali jrid jibqa’ jiddikjaralna. Dejjem insibu bnedmin ‘ġodda’ biex jgħidulna dak li qalulna qabel huma. Dawk li nsibuhom f’argumenti illoġiċi għall-aħħar, li jiddikjaraw mill-ġdid dak li qabel ġie diġà dikjarat. Fejn il-proċess veru tal-bidla ma jseħħx għax l-ideat huma kontrollati. Hemm min jimmaġina li dak huwa l-forma ta’ “għerf” tas-sistema demokratika: il-ħażen li tidher miftuħ meta tkun magħluq. L-ideat li huma għal qalbek biss u ta’ dawk li jmeruk le.
Jekk irridu
4. F’dan, l-aqwa huwa li tillimta d-diskussjoni u tirrestrinġi wkoll il-ħin għaliha. F’dan iktar fil-Kamra tad-Deputati, fejn id-dibattitu veru qiegħed jiġi arġinat kontinwament fir-ritwali li dħalna fihom u li ma rridux noħorġu minnhom. Id-deputat irid aktar ħin u jrid ukoll iktar opportunità sabiex jikkontribwixxi f’dak li hu għaddej u f’dak li ma jingħadx. Mertu tad-diskussjonijiet li għaddejjin fil-ministeri varji tifhem kemm hemm bżonn diskussjoni u kemm hemm bżonn li l-Gvern jisma’ l-kontra. Bżonn demokratiku u li jassigura iktar li d-deċiżjonijiet li jittieħdu jifhmu kemm hawn aspetti li ma jiġux ikkunsidrati. Aktar minn hekk huwa kważi proċess inevitabbli li kull min jitkellem, wara jirrifletti aktar mill-ġdid fuq dak li qal u li sema’ u jimxi fl-ideat tiegħu.
Bżonn
5. Pajjiżna għandu bżonn iktar li nifhmu kemm huwa importanti li jkollna bnedmin li jkunu l-kontra. Ħafna drabi huma l-melħ li ġej mill-iktar qiegħ tas-soċjetà, li jiddetermina kif u b’liema mod tiġi dikjarata l-vuċi popolari. Il-poplu jħossu maqtugħ mill-Kamra tad-Deputati proprju fuq tlett livelli: l-ewwel, għax dak li jingħad hemm huwa maqtugħ mill-prijoritajiet veri tiegħu; it-tieni, għax id-dibattitu jingħad b’diskors li jew huwa kkumplikat, jew inkella għax jingħad minn bnedmin li jaħsbu bl-Ingliż li mbagħad jippruvaw jitkellmu bil-Malti; u t-tielet, għax jippretendi mġieba ċivili, diskors rispettuż u li jindika li min qiegħed hemm għandu għal qalbu l-veru interess tal-poplu u mhux tiegħu nnifsu jew tal-parti tal-partit tiegħu.
Nagħraf
6. Naċċetta aktar dan fl-esperjenza politika li missejt magħha sa issa. Napprezza lil min huwa kontra tal-ideat li nirrappreżenta, jew oħrajn bħali fuq iż-żewġ naħat tal-Kamra, biex nifhem aħjar. Nagħraf aktar li l-uniku mod li hemm għad-dispożizzjoni tagħhom huwa ta’ kif iżommuna barra. Nifhem dan kollu, u sfortunatament napprezza li, fl-aħħar tal-ġurnata, il-proċess tal-bidla jibqa’ ma jsirx. Il-proċess mhux fl-uċuh, imma fis-sustanza tal-ideat li tant hemm bżonn li jsir. Sa issa, dak li kien, għadu. Dak li kien jingħad, għadu jingħad hekk, bl-istess mod. Il-metodu baqa’ l-istess fi kważi kollox u ma hemmx min irid jiċċaqlaq minn dak li dejjem sar. Jekk wieħed irid iżid il-kunsensi għandu bżonn jifhem li jrid bilfors jibdel. Finalment jifhem dak li trid tmexxija demokratika futura. Jifhem fis-sustanza kemm huwa tajjeb li jdaħħal fil-kalatura tiegħu, u miegħu, lil dawk li għandhom ideat kontra tiegħu.
BORMLA - RESTAWR TA’ MTIEĦEN
31950. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Kultura, l-Artijiet u l-Gvern Lokali: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 28911 dwar ir-restawr ta’ mtieħen f’Bormla, jista’ l-Ministru jgħid x’passi ttieħdu sabiex il-Mitħna ta’ San Ġwann t’Għuxa tiġi restawrata? Jista’ jgħid ukoll x’hemm maħsub fir-rigward tal-Mitħna ta’ Santa Margerita?
04/11/2025
ONOR. OWEN
BONNICI: Ninsab infurmat li r-Restawr fuq il-mitħna ta’ San
Ġwann t’Għuxa issa jinsab fi stadju avvanzat u mistenni jitlesta fl-ewwel xhur
tal-2026. Sadanittant bdew ukoll jitħejjew is-sejħiet għall-offerti
għar-restawr tal-Mitħna ta’ Santa Margherita, bil-pjan li l-ewwel fażi ta’ dan
il-proġett jinbeda fit-tieni nofs tal-2026. Ir-Restawr taż-żewġ imtieħen hu
mmexxi mid-Dipartiment tar-Restawr u l-Preservazzjoni.
Seduta 404
12/11/2025
RAKKOMANDAZZJONI MILL-OMBUDSMAN
31949. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Ġustizzja u r-Riforma tas-Settur tal-Kostruzzjoni: In vista tar-rakkomandazzjoni mogħtija mill-Uffiċċju tal-Ombudsman lill-Prim Ministru, Każ Nru OMB-24-4570 dwar għotjiet lill-media houses kif ikkomunikata fit-3 ta’ Settembru 2025, jista’ l- Ministru jindika u jgħid x’passi ser jittieħdu sabiex tiġi implimentata?
04/11/2025
ONOR. JONATHAN
ATTARD: Nitlob lill-Onor. Interpellant biex jirreferi din
il-mistoqsija parlamentari lill-Ministru kkonċernat.
Seduta 404
12/11/2025
RAKKOMANDAZZJONI MILL-OMBUDSMAN
31948. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Prim Ministru: In vista tar-rakkomandazzjoni mogħtija mill-Uffiċċju tal-Ombudsman Każ Nru OMB-24-4570 dwar għotjiet lill-media houses kif ikkomunikata fit-3 ta’ Settembru 2025, jista’ l-Prim Ministru jindika u jgħid x’passi ser jittieħdu sabiex tiġi implimentata?
04/11/2025
ONOR. ROBERT
ABELA: Nitlob lill-Onor. Interpellant biex jagħmel din
il-mistoqsija parlamentari lill-Ministeru kkonċernat.
Seduta 404
12/11/2025
AMBAXXATA TA’ MALTA FL-AWSTRALJA - ĦIDMA
31787. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna fl-Awstralja matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN
BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq
il-Mejda tal-Kamra r-rapport tal-ħidma li saret mill-Kummissjoni Għolja ta’
Malta fl-Awstralja matul l-2024 u l-2025.
Seduta 404
12/11/2025
HIGH COMMISSION TA’ MALTA FIL-KANADA - ĦIDMA
31786. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-High Commission ta’ pajjiżna fil-Kanada matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN
BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq
il-Mejda tal-Kamra r-rapport tal-ħidma li saret mill-Kummissjoni Għolja ta’
Malta fil-Kanada matul l-2024 u l-2025.
Seduta 404
12/11/2025
WIED IL-GĦAJN - SUSSIDJI FUQ IL-KERA
31785. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Akkomodazzjoni Soċjali u Affordabbli: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm persuni residenti f’Wied il-Għajn li bbenefikaw minn sussidji fuq il-kera matul is-sena 2024 u sal-aħħar ta’ Settembru 2025 u kemm ġie mħallas komplessivament?
29/10/2025
ONOR. RODERICK
GALDES: Ninforma lill-Onor. Interpellant li l-Awtorità
tad-Djar, matul is-snin 2024 u 2025, kellha 336 familja residenti f’Wied
il-Għajn li bbenefikaw minn sussidji fil-kera, b’nefqa ta’ €1,536,292.36.
Seduta 404
12.11.25
TRIQ TWILA SEW
1. Hemm kotba li tixtri u taqra kważi mill-ewwel. Hemm oħrajn li jkun destin tagħhom jew tiegħek li ddum ma taqrahom. Jista’ jkun li tkun tixtieq, imma ċ-ċirkostanzi ma jippermettux. Inkella li tibqa’ tittama miegħek innifsek li ser issib il-ħin u l-paċi neċessarja biex taqra. Iktar u iktar meta l-ktieb ikun fih paġni aktar mis-soltu, u forsi jkun ukoll voluminuż. F’dan, ix-xewqa hija naturali imma wara, meta finalment jirnexxilek, is-sodisfazzjon ikun isbaħ. Speċjalment meta tmiss ma’ ideat, fatti, storja, argumenti li anki jekk ma taqbilx magħhom kompletament xorta jmexxuk biex tgħarbel aktar ġewwa l-kurituri ta’ moħħok. Fil-proċess uman essenzjali li jsir jaf aktar u jifhem u jistaqsi lilu nnifsu kemm jista’.
Tafu diġà
2. Tafu diġà li nħobb dan l-eżerċizzju uman li naqra. Infittex dejjem kitbiet varji sabiex nipprova niftaħ l-orizzonti. Mhux biss, imma l-kitba magħkom iżżommni f’forma ta’ dmir. Għax hemm dmirijiet varji f’forom daqshekk ieħor differenti. Forsi għandna wisq minn dawk li jaħsbu li d-dinja ddur madwarhom u huwa għalihom biss kwistjoni ta’ eżerċizzju individwalista. Fejn id-doveri lejn is-soċjetà, lejn l-oħrajn, ma jeżistux. Il-politika hija wkoll skola li tgħallem u li tiggwidak. Hemm raġunijiet varji għala jmexxu lill-bnedmin biex jaqbdu t-triq li twassalhom sabiex ikunu rappreżentanti tal-poplu. Hemm dawk li jidħlu bi spirtu nobbli, altruwista, li tul it-triq jiġu mħassra għal raġuni jew oħra u konsegwentement jitilfu mill-pjaċir li jkunu strument għas-servizz tal-oħrajn.
Qrajtu qabel
3. Għal dawk li għandhom ukoll il-paċenzja li jsegwu dak li effettivament nikteb jafu li dwar dan il-bniedem diġà ktibt. Giulio Andreotti (1919-2013), politiku Taljan li diversi bnedmin bħali b’xi mod segwewh tul ħajtu. Kellu karigi varji ta’ prestiġju li fihom mexxa ’l quddiem lil pajjiżu. Protagonista kostanti fix-xenarju politiku ta’ żmienu. Kapaċi jispjega ċar u komunikatur mill-aqwa. Kellu kelma faċli fis-sens li jaf iwieġeb lura, inkella jgħaddi osservazzjonijiet partikolari li jibqgħu miegħek. Diffiċli tlaħħaq miegħu u ressaq għal diversi argumenti loġiċi u validi. Kien parti minn ġenerazzjoni ta’ bnedmin li daħlu biex iservu fil-Partit Demokratiku Kristjan immexxi fil-bidu mill-kbir Alcide De Gasperi (1881-1954). Minnu trabba u ngħata lezzjonijiet uniċi. Kellu, kif juru kitbietu, memorja impekkabbli. Imma kien alliev uniku mhux biss fil-lealtà lejh imma fl-għarfien tal-kwalitajiet li wieħed għandu jkollu biex ikun politiku tajjeb.
Ilu għandi
4. Dan il-ktieb ilu għandi fuq l-ixkafef tiegħi. Mhux biss, imma bdejtu diversi drabi u tlaqtu. Din is-sena impikajt miegħu u fl-aħħar irnexxieli nlestih. Stampat fl-1996 bit-titlu De (prima)Re Publica. Ricordi, hemm fih ġabra ta’ riflessjonijiet marbuta ma’ eventi storiċi mill-iktar determinanti. L-awtur ċertament f’vena li jirrakkonta b’aktar libertà minn tas-soltu u b’riflessjonijiet fl-imrar li daq. Fl-1993, bil-proċess legali kontra tiegħu li minnu ġie liberat, inbidel. Huwa jiftaħ billi jgħidilna li: “Per una serie singolare di occasioni – lungo cinquantasei, dei sessantasette anni e rotta della mia vita – mi sono ininterrottamente trovato sulla scena politica nei ruoli più diversi.” (Minħabba serje ta’ raġunijiet singolari – tul sitta u ħamsin sena mis-sebgħa u sebgħin sena ta’ ħajti – sibtni mingħajr waqfien fix-xena politika f’karigi u pożizzjonijiet tant diversi.)
Fid-dell
5. Mill-1945 għex mill-viċin, u jgħid hekk: “Non sembra strano se, più che i ricordi di grande rilievo, mi sono rimasti impressi tanti momenti per così dire minori, oltre a quelli della silenziosa presenza accanto al presidente De Gasperi.” (Mhix ħaġa stramba jekk, iktar mill-memorji importanti sibt miżmuma f’moħħi, biex ngħidu hekk dawk minuri, u dan apparti dawk li ġew mill-preżenza silenzjuża tiegħi maġenb il-Prim Ministru De Gasperi.) Proprju fuq dik il-memorja sabiħa jmiss ma’ dak kollu li ra quddiemu. Jagħraf jagħżel bejn dak li huwa rilevanti, dak li mhuwiex, u anki għaraf ukoll li ma jirrepetix dak li diġà, b’xi mod, kien kiteb dwaru qabel. Proprju għalhekk li hemm taħlit ta’ leġġerezza ma’ kumplikazzjonijiet. Biss wieħed irid jifhem iktar dak li seħħ fil-pajjiż, fid-diffikultajiet u r-retroxena ta’ dak li huwa u ftit oħra kienu jafu. Forsi f’ħafna, il-ktieb stajt napprezzah aktar għax fil-frattemp qrajt il-memorji u r-riflessjonijiet ta’ diversi bnedmin oħra li kellhom sehem determinanti miegħu.
Ġenerazzjoni
6. Għal xi raġuni kien parti minn ġabra ta’ bnedmin iffurmati sew fil-kultura u ippreparati. Bnedmin li jaqraw u jiktbu, kif ukoll li jiddiskutu ma’ oħrajn il-politika f’livelli ogħla milli wieħed imdorri jara. Diversi drabi ngħid żmien il-gwerra u dak qabel fil-Faxxiżmu wassal lil diversi Demokratiċi sabiex jokkupaw ħinhom fil-qari ta’ kotba uniċi. Kien il-bniedem, ma’ diversi bħal Aldo Moro, Giorgio La Pira, Amintore Fanfani, Giuseppe Dossetti, Giovanni Spadolini, Pietro Nenni, Giuseppe Saragat, Giorgio La Malfa u ħafna oħrajn. Lista twila ta’ bnedmin li serva magħhom, inkella li kellu punti ta’ nuqqas ta’ qbil. Fil-fatt il-ktieb huwa sabiħ għax imiss ma’ dawn il-bnedmin varji u jqegħdhom fil-kuntest storiku tagħhom, kif ukoll f’dak li skont hu wassal għal pass jew ieħor fl-istorja tal-pajjiż. Jingħad x’jingħad, l-intelliġenza ta’ Andreotti kienet rikonoxxuta u apprezzata anki minn dawk li ma kellhomx grazzja miegħu. Fortunatament għalina ħalla ħafna iktar minn dak li għadda lilna warajh.
Tmiss
7. Tmiss kull paġna hemm linji li għandek timmarka biex tmur lura għalihom. Hemm ukoll interessanti, kwotazzjonijiet minn oħrajn li messewh, li ma huwiex proprju normali għal min laħaq fejn laħaq. Bħal meta jiċċita lil Francesco Cossiga (1928-2010) li jgħid hekk: “Essere popolari per i cattolici democratici ha significato essere espressione di vasti ceti del nostro popolo, dei suoi interessi morali ed economici, della realtà della vita dei contadini, degli operai, dei ceti medi, degli imprenditori, degli impiegati, della vita concreta, della vita vera. Ha significato ritenere che il popolo, non lo Stato, non i partiti, non la classe è il soggetto centrale della storia, anche di quella politica. Dobbiamo saper ricollegarci a questa realtà; perché la democrazia ha bisogno di un popolo vivo, che parteċipi.” (Li tiddikjara li tkun partit popolari għall-Kattoliċi Demokratiċi għandha t-tifsira li hija espressjoni, vuċi tal-akbar numru ta’ persuni fis-soċjetà tagħna, fir-realtà tal-ħajja tal-bdiewa, tal-ħaddiema, tal-klassi medja, tal-imprendituri, tal-impjegati, tal-ħajja vera u konkreta. Ġabret it-tifsira li ssostni li huwa l-poplu, mhux l-Istat, mhux il-partiti, mhux il-klassi li huma s-suġġett ċentrali tal-istorja, u anki tal-politika. Hemm bżonn nagħrfu kif inkunu ħaġa waħda sħiħa ma’ din ir-realtà; għax id-demokrazija għandha bżonn ta’ poplu ħaj li jieħu sehem attiv.) Ideat li għadhom rilevanti sal-lum.
Isellem
8. Laqatni iktar lejn l-aħħarnett tal-ktieb voluminuż tiegħu. Meta jgħid hekk: “Chi cammina lungo il viale del tramonto, pur sperando in cuor suo di restarvi a lungo, è portato psicologicamente, di tanto in tanto, a guardare indietro con nostalgia e benevolenza. Ho fatto il possibile scrivendo queste pagine per affrancarmi di tale stato d’animo. Non dimentico però la saggezza del proverbio che ammonisce che la via nuova non sempre è migliore di quella che si lascia.” (Min jimxi tul it-triq lejn inżul ix-xemx, anke jekk jibqa’ jittama f’qalbu li jibqa’ hemm iktar fit-tul, huwa mwassal psikoloġikament, minn mument għall-ieħor, sabiex iħares lura b’nostalġija u qalb kbira. F’dawn il-paġni għamilt dak kollu possibbli biex nillibera ruħi minn dan is-sentiment. Mingħajr ma ninsa l-għerf tal-proverbju li jwissina li t-triq il-ġdida mhux dejjem hija aqwa minn dik li qiegħed tħalli.) Kliem li jitkellmu waħedhom, f’din it-triq twila sew li dan il-bniedem għadda minnha. Waħda li għandna napprezzaw sew.
2. Tafu diġà li nħobb dan l-eżerċizzju uman li naqra. Infittex dejjem kitbiet varji sabiex nipprova niftaħ l-orizzonti. Mhux biss, imma l-kitba magħkom iżżommni f’forma ta’ dmir. Għax hemm dmirijiet varji f’forom daqshekk ieħor differenti. Forsi għandna wisq minn dawk li jaħsbu li d-dinja ddur madwarhom u huwa għalihom biss kwistjoni ta’ eżerċizzju individwalista. Fejn id-doveri lejn is-soċjetà, lejn l-oħrajn, ma jeżistux. Il-politika hija wkoll skola li tgħallem u li tiggwidak. Hemm raġunijiet varji għala jmexxu lill-bnedmin biex jaqbdu t-triq li twassalhom sabiex ikunu rappreżentanti tal-poplu. Hemm dawk li jidħlu bi spirtu nobbli, altruwista, li tul it-triq jiġu mħassra għal raġuni jew oħra u konsegwentement jitilfu mill-pjaċir li jkunu strument għas-servizz tal-oħrajn.
Qrajtu qabel
3. Għal dawk li għandhom ukoll il-paċenzja li jsegwu dak li effettivament nikteb jafu li dwar dan il-bniedem diġà ktibt. Giulio Andreotti (1919-2013), politiku Taljan li diversi bnedmin bħali b’xi mod segwewh tul ħajtu. Kellu karigi varji ta’ prestiġju li fihom mexxa ’l quddiem lil pajjiżu. Protagonista kostanti fix-xenarju politiku ta’ żmienu. Kapaċi jispjega ċar u komunikatur mill-aqwa. Kellu kelma faċli fis-sens li jaf iwieġeb lura, inkella jgħaddi osservazzjonijiet partikolari li jibqgħu miegħek. Diffiċli tlaħħaq miegħu u ressaq għal diversi argumenti loġiċi u validi. Kien parti minn ġenerazzjoni ta’ bnedmin li daħlu biex iservu fil-Partit Demokratiku Kristjan immexxi fil-bidu mill-kbir Alcide De Gasperi (1881-1954). Minnu trabba u ngħata lezzjonijiet uniċi. Kellu, kif juru kitbietu, memorja impekkabbli. Imma kien alliev uniku mhux biss fil-lealtà lejh imma fl-għarfien tal-kwalitajiet li wieħed għandu jkollu biex ikun politiku tajjeb.
Ilu għandi
4. Dan il-ktieb ilu għandi fuq l-ixkafef tiegħi. Mhux biss, imma bdejtu diversi drabi u tlaqtu. Din is-sena impikajt miegħu u fl-aħħar irnexxieli nlestih. Stampat fl-1996 bit-titlu De (prima)Re Publica. Ricordi, hemm fih ġabra ta’ riflessjonijiet marbuta ma’ eventi storiċi mill-iktar determinanti. L-awtur ċertament f’vena li jirrakkonta b’aktar libertà minn tas-soltu u b’riflessjonijiet fl-imrar li daq. Fl-1993, bil-proċess legali kontra tiegħu li minnu ġie liberat, inbidel. Huwa jiftaħ billi jgħidilna li: “Per una serie singolare di occasioni – lungo cinquantasei, dei sessantasette anni e rotta della mia vita – mi sono ininterrottamente trovato sulla scena politica nei ruoli più diversi.” (Minħabba serje ta’ raġunijiet singolari – tul sitta u ħamsin sena mis-sebgħa u sebgħin sena ta’ ħajti – sibtni mingħajr waqfien fix-xena politika f’karigi u pożizzjonijiet tant diversi.)
Fid-dell
5. Mill-1945 għex mill-viċin, u jgħid hekk: “Non sembra strano se, più che i ricordi di grande rilievo, mi sono rimasti impressi tanti momenti per così dire minori, oltre a quelli della silenziosa presenza accanto al presidente De Gasperi.” (Mhix ħaġa stramba jekk, iktar mill-memorji importanti sibt miżmuma f’moħħi, biex ngħidu hekk dawk minuri, u dan apparti dawk li ġew mill-preżenza silenzjuża tiegħi maġenb il-Prim Ministru De Gasperi.) Proprju fuq dik il-memorja sabiħa jmiss ma’ dak kollu li ra quddiemu. Jagħraf jagħżel bejn dak li huwa rilevanti, dak li mhuwiex, u anki għaraf ukoll li ma jirrepetix dak li diġà, b’xi mod, kien kiteb dwaru qabel. Proprju għalhekk li hemm taħlit ta’ leġġerezza ma’ kumplikazzjonijiet. Biss wieħed irid jifhem iktar dak li seħħ fil-pajjiż, fid-diffikultajiet u r-retroxena ta’ dak li huwa u ftit oħra kienu jafu. Forsi f’ħafna, il-ktieb stajt napprezzah aktar għax fil-frattemp qrajt il-memorji u r-riflessjonijiet ta’ diversi bnedmin oħra li kellhom sehem determinanti miegħu.
Ġenerazzjoni
6. Għal xi raġuni kien parti minn ġabra ta’ bnedmin iffurmati sew fil-kultura u ippreparati. Bnedmin li jaqraw u jiktbu, kif ukoll li jiddiskutu ma’ oħrajn il-politika f’livelli ogħla milli wieħed imdorri jara. Diversi drabi ngħid żmien il-gwerra u dak qabel fil-Faxxiżmu wassal lil diversi Demokratiċi sabiex jokkupaw ħinhom fil-qari ta’ kotba uniċi. Kien il-bniedem, ma’ diversi bħal Aldo Moro, Giorgio La Pira, Amintore Fanfani, Giuseppe Dossetti, Giovanni Spadolini, Pietro Nenni, Giuseppe Saragat, Giorgio La Malfa u ħafna oħrajn. Lista twila ta’ bnedmin li serva magħhom, inkella li kellu punti ta’ nuqqas ta’ qbil. Fil-fatt il-ktieb huwa sabiħ għax imiss ma’ dawn il-bnedmin varji u jqegħdhom fil-kuntest storiku tagħhom, kif ukoll f’dak li skont hu wassal għal pass jew ieħor fl-istorja tal-pajjiż. Jingħad x’jingħad, l-intelliġenza ta’ Andreotti kienet rikonoxxuta u apprezzata anki minn dawk li ma kellhomx grazzja miegħu. Fortunatament għalina ħalla ħafna iktar minn dak li għadda lilna warajh.
Tmiss
7. Tmiss kull paġna hemm linji li għandek timmarka biex tmur lura għalihom. Hemm ukoll interessanti, kwotazzjonijiet minn oħrajn li messewh, li ma huwiex proprju normali għal min laħaq fejn laħaq. Bħal meta jiċċita lil Francesco Cossiga (1928-2010) li jgħid hekk: “Essere popolari per i cattolici democratici ha significato essere espressione di vasti ceti del nostro popolo, dei suoi interessi morali ed economici, della realtà della vita dei contadini, degli operai, dei ceti medi, degli imprenditori, degli impiegati, della vita concreta, della vita vera. Ha significato ritenere che il popolo, non lo Stato, non i partiti, non la classe è il soggetto centrale della storia, anche di quella politica. Dobbiamo saper ricollegarci a questa realtà; perché la democrazia ha bisogno di un popolo vivo, che parteċipi.” (Li tiddikjara li tkun partit popolari għall-Kattoliċi Demokratiċi għandha t-tifsira li hija espressjoni, vuċi tal-akbar numru ta’ persuni fis-soċjetà tagħna, fir-realtà tal-ħajja tal-bdiewa, tal-ħaddiema, tal-klassi medja, tal-imprendituri, tal-impjegati, tal-ħajja vera u konkreta. Ġabret it-tifsira li ssostni li huwa l-poplu, mhux l-Istat, mhux il-partiti, mhux il-klassi li huma s-suġġett ċentrali tal-istorja, u anki tal-politika. Hemm bżonn nagħrfu kif inkunu ħaġa waħda sħiħa ma’ din ir-realtà; għax id-demokrazija għandha bżonn ta’ poplu ħaj li jieħu sehem attiv.) Ideat li għadhom rilevanti sal-lum.
Isellem
8. Laqatni iktar lejn l-aħħarnett tal-ktieb voluminuż tiegħu. Meta jgħid hekk: “Chi cammina lungo il viale del tramonto, pur sperando in cuor suo di restarvi a lungo, è portato psicologicamente, di tanto in tanto, a guardare indietro con nostalgia e benevolenza. Ho fatto il possibile scrivendo queste pagine per affrancarmi di tale stato d’animo. Non dimentico però la saggezza del proverbio che ammonisce che la via nuova non sempre è migliore di quella che si lascia.” (Min jimxi tul it-triq lejn inżul ix-xemx, anke jekk jibqa’ jittama f’qalbu li jibqa’ hemm iktar fit-tul, huwa mwassal psikoloġikament, minn mument għall-ieħor, sabiex iħares lura b’nostalġija u qalb kbira. F’dawn il-paġni għamilt dak kollu possibbli biex nillibera ruħi minn dan is-sentiment. Mingħajr ma ninsa l-għerf tal-proverbju li jwissina li t-triq il-ġdida mhux dejjem hija aqwa minn dik li qiegħed tħalli.) Kliem li jitkellmu waħedhom, f’din it-triq twila sew li dan il-bniedem għadda minnha. Waħda li għandna napprezzaw sew.
AMBAXXATA TA’ MALTA FI NEW YORK - ĦIDMA
31784. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lid-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna fi New York matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq il-Mejda tal-Kamra r-rapport tal-ħidma li saret mir-Rappreżentanza Permanenti ta’ Malta fi New York matul l-2024 u l-2025.
Seduta 402
11/11/2025
AMBAXXATA TA’ MALTA FI BRAŻILJA - ĦIDMA
31783. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lid-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna fi Brażilja matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN
BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq il-Mejda tal-Kamra
r-rapport tal-ħidma li saret mill-Ambaxxata ta’ Malta fi Brażilja matul l-2024
u l-2025.
Seduta 402
11/11/2025
IŻ-ŻEJTUN - SUSSIDJI FUQ IL-KERA
31782. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Akkomodazzjoni Soċjali u Affordabbli: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm persuni residenti ż-Żejtun li bbenefikaw minn sussidji fuq il-kera matul is-sena 2024 u sal-aħħar ta’ Settembru 2025 u kemm ġie mħallas komplessivament?
29/10/2025
ONOR. RODERICK
GALDES: Ninforma lill-Onor. Interpellant li l-Awtorità
tad-Djar, matul is-snin 2024 u 2025, kellha 92 familja residenti ż-Żejtun li
bbenefikaw minn sussidji fil-kera, b’nefqa ta’ €392,933.32.
Seduta 402
11/11/2025
AMBAXXATA TA’ MALTA F’LISBONA - ĦIDMA
31781. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lid-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna f’Lisbona matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN
BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq il-Mejda tal-Kamra
r-rapport tal-ħidma li saret mill-Ambaxxata ta’ Malta f’Lisbona matul l-2024 u
l-2025.
Seduta 402
11/11/2025
MARSAXLOKK - SUSSIDJI FUQ IL-KERA
31780. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Akkomodazzjoni Soċjali u Affordabbli: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm persuni residenti f’Marsaxlokk li bbenefikaw minn sussidji fuq il-kera matul is-sena 2024 u sal-aħħar ta’ Settembru 2025 u kemm ġie mħallas komplessivament?
29/10/2025
ONOR. RODERICK
GALDES: Ninforma lill-Onor. Interpellant li l-Awtorità
tad-Djar, matul is-snin 2024 u 2025, kellha 19-il familja residenti
f’Marsaxlokk li bbenefikaw minn sussidji fil-kera, b’nefqa ta’ €69,464.45
Seduta 402
11/11/2025
AMBAXXATA TA’ MALTA F’BERLIN - ĦIDMA
31779. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lid-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna f’Berlin matul is-sena 2024 u f’dawn l-aħħar disa’ xhur tas-sena 2025?
29/10/2025
ONOR. IAN
BORG: Ninforma lill-Onor. Interpellant li qed inpoġġi fuq il-Mejda tal-Kamra
r-rapport tal-ħidma li saret mill-Ambaxxata ta’ Malta f’Berlin matul l-2024 u
l-2025.
Seduta 402
10.11.25
DAQS L-OĦRAJN
1. Ħafna drabi, fil-politika hemm il-linja li tifred lil dawk li jemmnu u jwettqu minn dawk li jiddikjaraw il-ħafna imma li ma jrenduhx. Hemm ambivalenzi varji f’dan, iktar u iktar fis-soċjetà demokratika tagħna. Il-poplu però, bi dritt jippretendi li dak li niddikjaraw fuq dan, wara nwettquh lura. Anke jekk f’dan, il-partiti li huma rappreżentati fil-Parlament jidhru li qed jaqblu, hemm mumenti meta jinfirdu fl-implimentazzjoni tal-atti. Ngħid aktar dan fil-konfront tal-libertà tal-espressjoni u l-għarfien li ebda soċjetà moderna ma tista’ timxi jekk ma jkollhiex l-istampa li tippubblika regolarment il-gazzetti. Huwa fil-fatt magħruf kemm huwa diffiċli għalihom li jkampaw u li jirnexxilhom ivinċu fl-ispejjeż. Dan quddiem dawk li dejjem huma aktar ogħla u li qed jixtruhom inqas bnedmin.
Preġudizzji
2. F’dan hemm forom varji ta’ preġudizzji, uħud kontra l-gazzetti politiċi u oħrajn minn ideat soċjali oħra. Fosthom li dawk li jużaw il-lingwa Ngliża huma aħjar minn dawk bil-Malti. Dan huwa ostaklu li wieħed irid jindirizzah u jirbħu. Imma huwa iktar ċar li hemm verament bżonn ta’ kampanja sabiex il-poplu jiġi mħajjar jixtrihom. Hemm ukoll aktar lok ta’ sostenn finanzjarju. Ma nistgħux naħsbu li jkollna soċjetà demokratika jekk il-gazzetti jisparixxu miċ-ċirkolazzjoni. Huwa f’dan, anzi, dmir ta’ kull Gvern li jassigura u jara li jkun hemm sostenn kontinwu. Iva, mhux kulħadd jieħu gost jiġi kkritikat, speċjalment dawk fil-poter li jibdew, maż-żmien, jaraw anki lil dawk li mhumiex hekk, kontra tagħhom. Biex jimxi ’l quddiem, Gvern irid ikollu vuċijiet kontra tiegħu u iktar ma jkunu sodi fil-ħsieb u r-raġunar tagħhom tant aħjar, biex il-politika tiegħu tkun aqwa.
1 ta’ Ottubru 2023
3. Fid-dawl tal-piżijiet li l-gazzetti lokali għaddew minnhom tul il-Pandemija kien ġie ffirmat ftehim bejn numru minnhom biex jinqasmu bejniethom nofs miljun ewro. Meta tikkunsidra l-prinċipju, ma hemmx dubju li wieħed jaqbel li jsir ħlas simili. Meta tiġi fuq l-ammont maħruġ wieħed irid jirrimarka li dan huwa baxx ħafna. Mhux biss fil-valur, li b’xi mod inqasam, imma iktar ukoll għax dan seħħ darba waħda biss u xejn aktar. Kien jimmerita, u għadu jimmerita li jkun hemm għajnuna finanzjarja kontinwa li tassisti u tkun adegwata għaċ-ċirkostanzi sħaħ ta’pajjiżna. B’hekk għandna nassiguraw li jkun hemm kontinwazzjoni u mhux biża’ kontinwu li ser naraw it-tmiem ta’ gazzetta jew oħra. Jekk hemm min jaħseb li jista’ jogħrok idejh fuq dan, ikun żbaljat. Jekk irridu ngħixu kwalità ta’ ħajja tajba f’soċjetà libera u ġusta għandna bżonn gazzetti li jkunu f’pożizzjoni li jwettqu xogħolhom sew.
Fil-ħsieb
4. F’din il-linja ħassejt, tul dan il-perjodu politiku tiegħi, li jekk irrid ngħin, irrid nikteb. M’għandix nistenna jew nippretendi li niġi rappurtat f’ħidmieti. Għandi nħares li għandi dmir u dover li kemm nista’ u b’mod regolari nibgħat l-opinjonijiet tiegħi fuq dak li nara, naħseb u naqra. Naf li hemm min jaqrani u li hemm min le. Imma dan ma jaqtagħlix qalbi jew iżommni lura milli ngħin sabiex il-gazzetta tibqa’ toħroġ. Jekk il-Gvern ma tantx jieħu ħafna pjaċir b’kitbieti ngħid li nkun qiegħed nassigura li b’xi mod ħidmietu tkun aħjar. Sija biex jasserixxi l-punt tiegħu, sija biex jagħmlu aħjar milli huwa. Dan huwa proċess li nittama li nibqa’ nżomm anki jekk hemm mumenti meta ma nkunx nista’. Jekk inħobb id-demokrazija f’pajjiżi oħra, irrid nagħmel ħilti u nagħti sehmi biex ikollna l-istess f’pajjiżna. U jekk nippretendi li oħrajn jiktbu, irrid nibda jien l-ewwel bil-kitba tiegħi.
Sforz
5. Il-kitba lil kull politiku tgħinu jkun aħjar milli hu. Diffiċli biex iġib ruħu jwettaq dan, imma daqshekk ieħor utli għalih li jġib ħsibijietu fl-ordni loġika. Politiku li jikteb jista’ jiġi attakkat, imma ċertament iktar, rispettat. Għandu l-ideat u l-kuraġġ li jiktibhom pubblikament. Min jivvutalu jaf kif jaħsibha. Xenarju tajjeb u li għandu jiġi sostnut sew. Proprju għax hemm każijiet fejn jekk ma nintervjenux ma jiġux reżi l-ġustizzja u l-ħidma t-tajba li għandna bżonn bħala soċjetà.
Ombudsman
6. Ngħid iktar dan fid-dawl ta’ aħbar li ħarġet mingħajr ħafna importanza iżda li għandha tinkwetana. Fil-fatt ħarġet f’dawn il-jiem l-aħbar li l-Uffiċċju tal-Ombudsman irrefera każ wara li ma ġietx implimentata deċiżjoni tiegħu lill-Uffiċċju tal-Ispeaker. Il-gazzetta magħrufa, mixtrija u moqrija sew, forsi aktar minn dak li ħaddieħor fil-poter jaħseb, Il-Leħen, f’dan ingħatat raġun. Avolja hija gazzetta rikonoxxuta mil-liġi u ilha tiġi stampata mill-1928 ġiet iddiskriminata mill-Gvern għax ma ġietx mogħtija l-għajnuna li ngħataw il-gazzetti l-oħra fil-ftehim tal-1 ta’ Ottubru. Id-deċiżjoni hija ċara ħafna u wara li nvestigat sew il-każ tgħid hekk:- “Issib li l-allegazzjoni tal-Azzjoni Kattolika ta’ Malta li l-Ministeru mexa b’mod inġust u diskriminatorju huwa ġustifikat. Nirrakkomanda li l-Ministru jħallas wara kalkolazzjoni retta li hemm bżonn lill-A.K.M. bħala għajnuna finanzjarja fid-dawl tal-iskema li ġiet formalizzata mill-ftehim tal-1 ta’ Ottubru 2023.”
Martin Niemoller (1892-1984)
7. Niftakru f’dak li dan il-bniedem kien qalilna. Fi ftit kliem: jekk ma nitkellmux għall-oħrajn meta jitwarrbu, nispiċċaw fl-aħħar waħedna meta jieħdu lilna wkoll. Ngħid dan fuq żewġ livelli: l-ewwel, għax ma ppretendejtx li Gvern li jiddikjara ruħu tant favur il-gazzetti għandu jinjora, żbaljatament, rakkomandazzjoni li ngħatat fis-27 ta’ Mejju, ħames xhur ilu; u t-tieni, għax proprju ma tantx rajt attenzjoni għal din ir-rakkomandazzjoni fil-gazzetti lokali. Ħafna njorawha u ma daħlux fiha fl-importanza li timmerita. Din mhijiex difiża sempliċi ta’ gazzetta Kattolika, imma hija fil-verità dik tal-protezzjoni fundamentali tal-ġurnaliżmu u tal-libertà tal-istampa. Dik li tassigura li Il-Leħen, proprju għax hija gazzetta daqs l-oħrajn, tiġi stmata u protetta daqs l-oħrajn. Proprju għalhekk qiegħed nikteb dwar dan għax kull min iħobb id-demokrazija vera u mhux apparenti f’pajjiżna għandu interess li sseħħ ġustizzja.
Preġudizzji
2. F’dan hemm forom varji ta’ preġudizzji, uħud kontra l-gazzetti politiċi u oħrajn minn ideat soċjali oħra. Fosthom li dawk li jużaw il-lingwa Ngliża huma aħjar minn dawk bil-Malti. Dan huwa ostaklu li wieħed irid jindirizzah u jirbħu. Imma huwa iktar ċar li hemm verament bżonn ta’ kampanja sabiex il-poplu jiġi mħajjar jixtrihom. Hemm ukoll aktar lok ta’ sostenn finanzjarju. Ma nistgħux naħsbu li jkollna soċjetà demokratika jekk il-gazzetti jisparixxu miċ-ċirkolazzjoni. Huwa f’dan, anzi, dmir ta’ kull Gvern li jassigura u jara li jkun hemm sostenn kontinwu. Iva, mhux kulħadd jieħu gost jiġi kkritikat, speċjalment dawk fil-poter li jibdew, maż-żmien, jaraw anki lil dawk li mhumiex hekk, kontra tagħhom. Biex jimxi ’l quddiem, Gvern irid ikollu vuċijiet kontra tiegħu u iktar ma jkunu sodi fil-ħsieb u r-raġunar tagħhom tant aħjar, biex il-politika tiegħu tkun aqwa.
1 ta’ Ottubru 2023
3. Fid-dawl tal-piżijiet li l-gazzetti lokali għaddew minnhom tul il-Pandemija kien ġie ffirmat ftehim bejn numru minnhom biex jinqasmu bejniethom nofs miljun ewro. Meta tikkunsidra l-prinċipju, ma hemmx dubju li wieħed jaqbel li jsir ħlas simili. Meta tiġi fuq l-ammont maħruġ wieħed irid jirrimarka li dan huwa baxx ħafna. Mhux biss fil-valur, li b’xi mod inqasam, imma iktar ukoll għax dan seħħ darba waħda biss u xejn aktar. Kien jimmerita, u għadu jimmerita li jkun hemm għajnuna finanzjarja kontinwa li tassisti u tkun adegwata għaċ-ċirkostanzi sħaħ ta’pajjiżna. B’hekk għandna nassiguraw li jkun hemm kontinwazzjoni u mhux biża’ kontinwu li ser naraw it-tmiem ta’ gazzetta jew oħra. Jekk hemm min jaħseb li jista’ jogħrok idejh fuq dan, ikun żbaljat. Jekk irridu ngħixu kwalità ta’ ħajja tajba f’soċjetà libera u ġusta għandna bżonn gazzetti li jkunu f’pożizzjoni li jwettqu xogħolhom sew.
Fil-ħsieb
4. F’din il-linja ħassejt, tul dan il-perjodu politiku tiegħi, li jekk irrid ngħin, irrid nikteb. M’għandix nistenna jew nippretendi li niġi rappurtat f’ħidmieti. Għandi nħares li għandi dmir u dover li kemm nista’ u b’mod regolari nibgħat l-opinjonijiet tiegħi fuq dak li nara, naħseb u naqra. Naf li hemm min jaqrani u li hemm min le. Imma dan ma jaqtagħlix qalbi jew iżommni lura milli ngħin sabiex il-gazzetta tibqa’ toħroġ. Jekk il-Gvern ma tantx jieħu ħafna pjaċir b’kitbieti ngħid li nkun qiegħed nassigura li b’xi mod ħidmietu tkun aħjar. Sija biex jasserixxi l-punt tiegħu, sija biex jagħmlu aħjar milli huwa. Dan huwa proċess li nittama li nibqa’ nżomm anki jekk hemm mumenti meta ma nkunx nista’. Jekk inħobb id-demokrazija f’pajjiżi oħra, irrid nagħmel ħilti u nagħti sehmi biex ikollna l-istess f’pajjiżna. U jekk nippretendi li oħrajn jiktbu, irrid nibda jien l-ewwel bil-kitba tiegħi.
Sforz
5. Il-kitba lil kull politiku tgħinu jkun aħjar milli hu. Diffiċli biex iġib ruħu jwettaq dan, imma daqshekk ieħor utli għalih li jġib ħsibijietu fl-ordni loġika. Politiku li jikteb jista’ jiġi attakkat, imma ċertament iktar, rispettat. Għandu l-ideat u l-kuraġġ li jiktibhom pubblikament. Min jivvutalu jaf kif jaħsibha. Xenarju tajjeb u li għandu jiġi sostnut sew. Proprju għax hemm każijiet fejn jekk ma nintervjenux ma jiġux reżi l-ġustizzja u l-ħidma t-tajba li għandna bżonn bħala soċjetà.
Ombudsman
6. Ngħid iktar dan fid-dawl ta’ aħbar li ħarġet mingħajr ħafna importanza iżda li għandha tinkwetana. Fil-fatt ħarġet f’dawn il-jiem l-aħbar li l-Uffiċċju tal-Ombudsman irrefera każ wara li ma ġietx implimentata deċiżjoni tiegħu lill-Uffiċċju tal-Ispeaker. Il-gazzetta magħrufa, mixtrija u moqrija sew, forsi aktar minn dak li ħaddieħor fil-poter jaħseb, Il-Leħen, f’dan ingħatat raġun. Avolja hija gazzetta rikonoxxuta mil-liġi u ilha tiġi stampata mill-1928 ġiet iddiskriminata mill-Gvern għax ma ġietx mogħtija l-għajnuna li ngħataw il-gazzetti l-oħra fil-ftehim tal-1 ta’ Ottubru. Id-deċiżjoni hija ċara ħafna u wara li nvestigat sew il-każ tgħid hekk:- “Issib li l-allegazzjoni tal-Azzjoni Kattolika ta’ Malta li l-Ministeru mexa b’mod inġust u diskriminatorju huwa ġustifikat. Nirrakkomanda li l-Ministru jħallas wara kalkolazzjoni retta li hemm bżonn lill-A.K.M. bħala għajnuna finanzjarja fid-dawl tal-iskema li ġiet formalizzata mill-ftehim tal-1 ta’ Ottubru 2023.”
Martin Niemoller (1892-1984)
7. Niftakru f’dak li dan il-bniedem kien qalilna. Fi ftit kliem: jekk ma nitkellmux għall-oħrajn meta jitwarrbu, nispiċċaw fl-aħħar waħedna meta jieħdu lilna wkoll. Ngħid dan fuq żewġ livelli: l-ewwel, għax ma ppretendejtx li Gvern li jiddikjara ruħu tant favur il-gazzetti għandu jinjora, żbaljatament, rakkomandazzjoni li ngħatat fis-27 ta’ Mejju, ħames xhur ilu; u t-tieni, għax proprju ma tantx rajt attenzjoni għal din ir-rakkomandazzjoni fil-gazzetti lokali. Ħafna njorawha u ma daħlux fiha fl-importanza li timmerita. Din mhijiex difiża sempliċi ta’ gazzetta Kattolika, imma hija fil-verità dik tal-protezzjoni fundamentali tal-ġurnaliżmu u tal-libertà tal-istampa. Dik li tassigura li Il-Leħen, proprju għax hija gazzetta daqs l-oħrajn, tiġi stmata u protetta daqs l-oħrajn. Proprju għalhekk qiegħed nikteb dwar dan għax kull min iħobb id-demokrazija vera u mhux apparenti f’pajjiżna għandu interess li sseħħ ġustizzja.
PEMBROKE - LIVELL GĦOLI TA’ TRAB U STORBJU - ILMENTI
31712. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Ġustizzja u r-Riforma tas-Settur tal-Kostruzzjoni: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31438 rigward il-livell għoli ta’ trab u storbju li qed ikun hemm waqt il-kostruzzjoni li għaddej bħalissa, f’Pembroke, jista’ l-Ministru jgħid jekk l-Awtorità irċevitx ilmenti dwar dan, f’dawn l-aħħar ħames xhur?
27/10/2025
ONOR. JONATHAN ATTARD: Nikkonferma lill-Onor.
Interpellant li kemm l-Awtorità tal-Bini u l-Kostruzzjoni kif ukoll l-Awtorità
għas-Saħħa u s-Sigurtà fuq ix-Xogħol irċevew ilmenti dwar trab u storbju f’siti
ta’ kostruzzjoni ġewwa Pembroke. Apparti minn hekk nikkonfemra ukoll li
uffiċjali miż-żewġt entitajiet għamlu spezzjonijiet dwar dawn l-ilmenti u
ittieħdu l-passi neċċessarji.
Seduta 396
03/11/2025
ĠURIJIET PENDENTI
31711. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Intern, is-Sigurtà u x-Xogħol: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31328, jista’ l-Ministru jgħid kemm hemm persuni fil-Faċilità Korrettiva ta’ Kordin li qegħdin jistennew il-ġuri tagħhom jiġi appuntat?
27/10/2025
ONOR. BYRON
CAMILLERI: L-Onor.
Interpellant jifhem li d-deċiżjoni dwar ġuri ma teħodiex l-Aġenzija
għas-Servizzi Korrettivi u l-Aġenzija m'għandiex din l-informazzjoni.
Seduta 396
03/11/2025
AMBAXXATA TA’ MALTA FIL-KAJR - ĦIDMA
31710. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lid-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu: Jista’ d-Deputat Prim Ministru u Ministru għall-Affarijiet Barranin u t-Turiżmu jgħid x’ħidma saret mill-ambaxxata ta’ pajjiżna fil-Kajr matul is-sena 2024 u matul l-ewwel disa’ xhur tas-sena 2025?
27/10/2025
ONOR. IAN BORG: Nirreferi lill-Onor. Interpellant
għat-tweġiba mogħtija fil-mistoqsija parlamentari 28539 li tiddeskrivi l-ħidma
u l-inizjattivi li ttieħdu mill-Ambaxxata ta’ pajjiżna għall-Eġittu fl-2024.
Filwaqt li dak ir-rispons jibqa’ validu, jiġi nnutat li għall-sena 2025 saru
l-aġġornamenti li ġejjin:
Introduzzjoni
L-Ambaxxatur Roberto Pace serva bħala l-Ambaxxatur ta’
Malta ġewwa l-Eġittu, akkreditat ukoll għas-Sudan, sal-21 ta’ Settembru 2025,
meta temm il-mandat tiegħu. Bħalissa, l-Ambaxxata qed tistenna l-ħatra ta’
Ambaxxatur ġdid.
Fl-ewwel disa’ xhur tal-2025 saru diversi laqgħat
bilaterali ma’ Ministri u uffiċjali Eġizzjani li saħħew il-kooperazzjoni bejn
Malta u l-Eġittu. Fl-istess żmien, l-Ambaxxata baqgħet issegwi l-aħħar żviluppi
fil-gwerra fis-Sudan.
Bilaterali
Matul dawn ix-xhur, il-ħidma kienet mifruxa kif indikat
hawn taħt:
Eġittu
• Fl-ewwel
disa’ xhur tal-2025, l-Ambaxxata kompliet issaħħaħ ir-relazzjoni bilaterali
bejn Malta u l-Eġittu permezz ta’ laqgħat regolari ma’ uffiċjali Eġizzjani, li
enfasizzaw il-kooperazzjoni fl-oqsma tal-enerġija, il-kummerċ, u l-migrazzjoni,
fost oħrajn. L-ambaxxata ħadet sehem ukoll f’ħidmiet Ewropej komuni marbuta
mas-sigurtà, il-migrazzjoni u l-istabbiltà fir-reġjun.
• Il-perjodu
kien immarkat minn żjarat u inizjattivi ta’ livell għoli: iż-żjara tal-Ministru
Miriam Dalli f’Jannar; iż-żjara tal-President Emeritu Marie-Louise Coleiro
Preca f’Ġunju bħala parti mill-Mediterranean Children’s Movement; iż-żjara
tal-Gvernatur tal-Bank Ċentrali Dr. Edward Scicluna fl-Eġittu, b’rabta mad-9
Konferenza Annwali tal-Banek Ċentrali tal-Mediterran, kif ukoll
il-preparazzjonijiet għall-ftuħ tal-Grand Egyptian Museum.
• Il-kooperazzjoni
kulturali kompliet tiġi mħeġġa permezz tal-parteċipazzjoni fil-Festival
tal-Films tal-UE f’Lixandra, avvenimenti ta’ konservazzjoni tal-wirt, u appoġġ lill-artisti
u riċerkaturi Maltin li jħarsu lejn l-Eġittu bħala ċentru ta’ kollaborazzjoni
kulturali.
• Fuq
il-front konsolari, l-Ambaxxata pprovdiet assistenza lil ċittadini Maltin
f’sitwazzjonijiet ta’ emerġenza, inkluż evakwazzjoni minn Iżrael matul
il-gwerra bejnha u bejn l-Iran, kif ukoll koordinazzjoni ma’ ambaxxati tal-UE
fuq kwistjonijiet ta’ sigurtà.
Sudan
Fl-istess żmien, l-Ambaxxata kompliet issegwi mill-qrib
l-iżviluppi fis-Sudan, fejn il-gwerra ċivili kompliet tħalli konsegwenzi
politiċi, ekonomiċi u umanitarji gravi. Minkejja li l-Forzi Armati Sudaniżi
ħadu lura l-belt kapitali ta’ Khartoum, il-pajjiż baqa’ maqsum bejn żewġ
amministrazzjonijiet rivali – l-amministrazzjoni f’Port Sudan u dik imwaqqfa
mir-Rapid Support Forces ġewwa Darfur. L-Ambaxxata żammet kuntatt regolari ma’
uffiċjali Ewropej, dawk internazzjonali kif ukoll tal-Lega Għarbija, sabiex issegwi
l-proċessi ta’ medjazzjoni mmexxija min-Nazzjonijiet Magħquda, l-Unjoni
Afrikana, l-Istati Uniti, u l-UE li sfortunatament għadhom ma wasslux għal
waqfien tal-ġlied.
Seduta 396
03/11/2025
IL-KALKARA - TRIQ LI TAGĦTI MILL-BAJJA TAR-RINELLA GĦALL-FORTIZZA RICASOLI - XOGĦLIJIET
31709. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31332, jista’ l-Ministru jgħid jekk it-tender documents għax-xogħlijiet ta’ tisħiħ tal-pedamenti, rikostruzzjoni tal-parti imwaqqa’, parti mill-pont u xogħlijiet oħra strutturali fuq dan l-aċċess antik li mill-Bajja tar-Rinella twasslek lejn il-bieb prinċipali tal-Fortizza Ricasoli, ġewx ippreparati?
27/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Ninforma lill-Onor. Interpellant
li t-tender documents għax-xogħlijiet ta’ tisħiħ tal-pedamenti, rikostruzzjoni
tal-parti mwaqqa’, parti mill-pont u xogħlijiet oħra strutturali fuq dan
l-aċċess antik li mill-Bajja tar-Rinella jwasslek lejn il-bieb prinċipali
tal-Fortizza Ricasoli qegħdin fil-fażi ta’ preparazzjoni.
Seduta 396
03/11/2025
RAĦAL ĠDID - PROBLEMA TA’ INDAFA U SANITÀ PUBBLIKA FIL-MADWAR TAL-KNISJA TA’ KRISTU RE
31708. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Indafa Pubblika: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 30578, rigward il-problema marbuta mal-indafa u s-sanità pubblika tal-abbundanza ta’ ħamiem ħdejn u madwar il-Knisja ta’ Kristu Re, f’Raħal Ġdid, tista’ l-Ministru tgħid x’kien l-eżitu tal-ispezzjonijiet li saru?
27/10/2025
ONOR. MIRIAM DALLI: Ninforma lill-Onor. Interpellant
li fiż-żona msemmija sar ħasil tat-toroq biex jitneħħa l-inkonvenjent
inkwistjoni. Kif diġà spjegajt fit-tweġiba li tajt għall-mistoqsija
parlamentari 30578, il-kontroll tal-ħamiem selvaġġ ma jaqax taħt
ir-responsabbiltà tal-Ministeru tiegħi.
Seduta 396
03/11/2025
IL-BELT VALLETTA - PJAZZA JEAN DE LA VALETTE - RESTAWR TA’ MONUMENT
31636. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għall-Kultura, l-Artijiet u l-Gvern Lokali: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 29757, jista’ l-Ministru jgħid x’inhu l-eżitu tal-ispezzjoni fuq il-monument iddedikat lill-Gran Mastru Jean La Valette, fil-Belt Valletta? Jista’ jgħid ukoll jekk huwiex ser isir ix-xogħol neċessarju?
23/10/2025
ONOR. OWEN BONNICI: Nitlob lill-Onor. Interpellant
jagħmel referenza għall-mistoqsija parlamentari 30872.
Seduta 396
03/11/2025
7.11.25
IL-VALURI EWROPEJ TAGĦNA
1. Ftit kienu, snin ilu, li kienu jimmaġinaw li konna ser naslu fejn aħna llum. Kien hemm bnedmin li ħolmu li għandna nimxu f’dawn il-passi, imma ftit setgħu jipprevedu dak li mbagħad irriżulta. Fir-realtà, l-Unjoni Ewropea timxi u għandha iktar timxi id f’id mad-demokrazija u l-kunċetti tal-Oċċident. Ma tistax tieqaf fil-passi tagħha. Tista’ tkun iktar attenta u tħares sew lejn l-effetti ta’ ħidmietha, imma trid timxi ’l quddiem. Dan għax għandha passat komuni, flimkien mal-fatt li hemm esperjenzi storiċi li ma rridux narawhom jirrepetu ruħhom. Kif ukoll għax rajna li valuri li huma għal qalbna qed jintilfu. Dawk li rridu li jiġu assigurati u msaħħa. L-Ewropej għandhom għal qalbhom il-libertà, il-ġustizzja; dik il-kultura li tħares fit-tul u li hija universalistika u dak il-patrijottiżmu li jħares lejn il-paċi u l-ġid komuni.
Għaliex
2. Inkomplu naħdmu biex ikun hemm dan il-proċess għax il-preżent, u anzi, kull preżent, iressqilna sfidi li jistgħu jiġu kkonfrontati aħjar bi probabilità aqwa ta’ suċċess jekk meħuda f’daqqa. Żvilupp, stabilità ekonomika, koperazzjoni mal-bqija tad-dinja li jmexxuna ’l quddiem. Fejn, fil-fatt, il-passat u l-preżent huma mumenti storiċi u politiċi li fihom l-Unjoni Ewropea twieldet u ħadmet li ma jindikawx fejn sejrin verament. Fi kliem passati imma wkoll preżenti, Altiero Spinelli (1907-1986), fil-ktieb L’Avventura Europea (1972) jiddikjara: “Quel che la Comunità sceglie dal passato e vuol coltivare nel presente tuttavia è determinato da quel che mediante la Comunità gli Europei vogliono raggiungere nel futuro.” (Dak li l-Komunità tagħżel mill-passat u li trid tikkultiva fil-preżent huwa fuq kollox determinat minn dak li l-Ewropej, permezz tal-Komunità, iridu jilħqu fil-futur.)
Ideat varji
3. F’dan sibtni biċċa oħra, anzi, f’biċċiet oħra, waqt li qrajt il-ktieb riċenti La Rivoluzione Del Buon Senso. Per un Paese Normale, maħruġ f’Lulju ta’ din is-sena, tal-Ministru tal-Edukazzjoni u l-Mertu Giuseppe Valditara (1961). Persuna mill-iktar interessanti u intelliġenti li għandu karriera legali, akkademika u politika. Huwa Professur tad-Dritt Ruman u għamel żmien iservi ta’ senatur. Ġej minn ideat tal-lemin, ikkunsidrat moderat fl-Italja. Oriġinarjament parti mill-proġett ta’ Gianfranco Fini (1952), illum viċin il-Lega per Salvini. Ma ġiex elett imma ġie magħżul biex iservi bħala Ministru. Għalhekk dan il-ktieb sibtu mimli bi ħsibijiet u kurrenti ta’ ideat li għalkemm ma nikkondividix, però xorta sibthom ta’ stimulu sabiex wieħed jgħarbel iktar il-preżent tagħna. Iktar u iktar fil-ħsieb li pajjiżna, bħall-Italja, huwa parti minn dan il-proġett politiku li hija l-Unjoni Ewropea.
Drittijiet u dmirijiet
4. L-awtur jispira ruħu ħafna minn dak li studja u għallem għal ċertu snin. Imiss ma’ dak li jħoss li hemm bżonn jinbidel f’pajjiżu. F’dan għandu d-diffikultà kulturali ta’ partiti tal-lemin lemin, li għal snin sħaħ kienu maqtugħa mill-poter u li issa għandhom b’xi mod. Tal-bnedmin li qed jaraw xenarju politiku iktar ostili milli fil-fatt huwa għalihom. Li jġorru, b’xi mod, l-għeruq passati ta’ dak kollu li kien u li evolva fih il-Faxxiżmu. F’dan, il-ktieb jiddefendi ħafna u jattakka wkoll lix-xellug fil-pożizzjonijiet żbaljati li jinsab fihom illum, fl-esaġerazzjoni tiegħu fihom. F’dan kollu, proprju jitlaq mill-punt li hemm bżonn li s-soċjetà tifhem li aktar mid-drittijiet li qed tiġi bbumbardjata bihom, hemm doveri u dmirijiet. Interessanti f’dan hi l-parti li tibda mill-ħsieb: “La negazione della responsabilità individuale.” (Iċ-ċaħda tar-responsabbiltà individwali). Fil-ħsieb li fejn hemm ċaħdiet tad-drittijiet u responsabbiltajiet li jitwieldu mill-fatt li wieħed ikun ġej minn komunità partikolari hemm soċjetà inqas.
Il-passat
5. L-awtur jiddiskuti fil-fond ukoll l-Unjoni Ewropea li nittrattaw hawn. Iħares lejn il-valuri li d-Dritt Ruman ispira flimkiem ma’ dawk Insara. L-iktar meta jħares lejn l-identità Ewropea u Oċċidentali tagħna. Huwa jfakkarna hekk: “Catone affermava che la grandezza della Repubblica romana era dovuta alla continuità con il suo passato; ricorda Cicerone (De re publica 2.2.) che Catone ‘soleva dire che la nostra Costituzione era superiore a quella degli altri Stati, perché le leggi e le istituzioni non erano state opera di singoli uomini ... La nostra Costituzione non è sorta per opera di un solo legislatore o di una sola generazione, ma nel corso di diverse età e per virtù di molti uomini.” (Catone kien jiddikjara li l-kobor tar-Repubblika Rumana kien dovut għall-kontinwità tagħha mal-passat; ifakkar Ċiċerun (De re publica 2.2.) li Catone kien iħobb jgħid li l-Kostituzzjoni tagħna hija superjuri għal dik tal-oħrajn, għax il-liġijiet tagħna ma sarux mertu ta’ ftit bnedmin ... il-Kostituzzjoni tagħna ma twelditx minħabba leġislatur wieħed jew ġenerazzjoni waħda imma mertu ta’ proċess ta’ żminijiet varji u ta’ ħafna bnedmin.)
Jifhem
6. Dan huwa dak li għandna lkoll illum fl-Unjoni Ewropea. Kontinwazzjoni varja li diversi, anki jekk jistgħu jitilqu minn pożizzjonijiet differenti, jifhmu f’daqqa l-vantaġġi tagħha. F’dan, minkejja l-kurrenti li għaddejna minnhom wara l-Brexit fejn hemm idea b’saħħitha li l-futur jiġi mibni billi wieħed jitlaq mill-passat tiegħu. Fejn aħna parti minn dak li nagħrfu li hija memorja u ċiviltà kollettiva u komuni Ewropea. F’dak li qegħdin dejjem iktar nidentifikaw bħala l-Oċċident. Valditara jiddikjara hekk: “È l’Occidente che ha forgiato grandi valori quali la democrazia, la libertà, l’equità, la buona fede, l’umanità, tutti incentrati sul particolare rilievo della persona e sulla centralità del cittadino.” (Huwa l-Oċċident li bena l-valuri l-kbar bħal ma huma d-demokrazija, il-libertà, l-ekwità, il-bona fede, l-umanità, li lkoll huma diretti fuq l-importanza tal-bniedem u fuq iċ-ċentralità taċ-ċittadin.) Għalhekk ikompli jżid u jfakkarna li: “Occidente è un sistema di valori, una visione dell’uomo e della società che si sono formati nel corso di millenni.” (L-Oċċident għandu fih sistema ta’ valuri, viżjoni tal-bniedem u tas-soċjetà li ġew iffurmati fis-sekli.) Dak li aħna wkoll, b’kull dritt u dover għandna u li aħna parti minnu.
Il-Futur
7. F’dan, fil-wirt li għandna għad-dispożizzjoni tagħha u li niffurmaw parti sħiħa minnu, irridu nistaqsu lilna nfusna kemm għandna nħarsu lejn iktar dożi ta’ Unjoni Ewropea. F’soċjetà li tħares lejn proġett demokratiku matur, li tħares lejn li twassalna lejn politika ibbażata fuq dawn il-valuri fundamentali, oċċidentali, bażati fuq id-djalogu u r-rispett u mhux fuq il-konfront u d-dinamika kostanti ta’ ħbieb jew għedewwa, jew fuq il-bżonn li wieħed iċekken kontinwament fil-bżonn ta’ polemiċi li jsiru għan fihom infushom fejn l-interess superjuri tal-Istat ma jinkisibx. F’dan però, għall-kuntrarju ta’ oħrajn, l-awtur jirrikonoxxi l-vantaġġi tal-Unjoni Ewropea u l-valuri li ġiebet. F’kuntrast ma’ oħrajn huwa jikteb: “Ben diverso spessore e modernità culturale hanno certamente figure come De Gasperi, Schuman, Adenauer che a buon diritto possono essere prese a simbolo di un europeismo coerente con i grandi principi dell’Occidente democratico e liberali.” (Kompletament differenti fil-kontenut u l-modernità kulturali għandhom ċertament persuni bħal De Gasperi, Schuman, Adenauer li bi dritt għandhom jiġu meħuda bħala simboli ta’ Ewropeiżmu koerenti mal-prinċipji l-kbar tal-Oċċident demokratiku u liberali.)
L-għeruq komuni
8. Kif għidt, il-ktieb huwa mimli bi sfumaturi varji, għalkemm irid jingħad li komplessivament jonqsu, fl-opinjoni tiegħi, direzzjoni iktar ċara u dan abbażi ta’ ideat imbaskta. Dawk li jiġu wara li wieħed ikun serva bħala ministru. Imma almenu ma jiċħadx dak li sar tant tajjeb mid-Demokrazija Kristjana u wisq inqas ma jiċħad il-Proġett Ewropew. Lejn l-aħħar huwa jikteb hekk: “C’è sopratutto bisogno di una riscoperta delle comuni radici europee, dei valori simbolo della nostra unità culturale.” (Hemm bżonn, fuq kollox, li niskopru mill-ġdid l-għeruq komuni Ewropej, tal-valuri li nidentifikaw ruħna fihom, li huma simbolu tal-unità kulturali tagħna.) Proprju f’dan wieħed għandu jħares iktar. Ma’ bnedmin ta’ ideat differenti sabiex fid-dinja tal-lum ma nitilfux il-valuri Ewropej komuni tagħna.
Għaliex
2. Inkomplu naħdmu biex ikun hemm dan il-proċess għax il-preżent, u anzi, kull preżent, iressqilna sfidi li jistgħu jiġu kkonfrontati aħjar bi probabilità aqwa ta’ suċċess jekk meħuda f’daqqa. Żvilupp, stabilità ekonomika, koperazzjoni mal-bqija tad-dinja li jmexxuna ’l quddiem. Fejn, fil-fatt, il-passat u l-preżent huma mumenti storiċi u politiċi li fihom l-Unjoni Ewropea twieldet u ħadmet li ma jindikawx fejn sejrin verament. Fi kliem passati imma wkoll preżenti, Altiero Spinelli (1907-1986), fil-ktieb L’Avventura Europea (1972) jiddikjara: “Quel che la Comunità sceglie dal passato e vuol coltivare nel presente tuttavia è determinato da quel che mediante la Comunità gli Europei vogliono raggiungere nel futuro.” (Dak li l-Komunità tagħżel mill-passat u li trid tikkultiva fil-preżent huwa fuq kollox determinat minn dak li l-Ewropej, permezz tal-Komunità, iridu jilħqu fil-futur.)
Ideat varji
3. F’dan sibtni biċċa oħra, anzi, f’biċċiet oħra, waqt li qrajt il-ktieb riċenti La Rivoluzione Del Buon Senso. Per un Paese Normale, maħruġ f’Lulju ta’ din is-sena, tal-Ministru tal-Edukazzjoni u l-Mertu Giuseppe Valditara (1961). Persuna mill-iktar interessanti u intelliġenti li għandu karriera legali, akkademika u politika. Huwa Professur tad-Dritt Ruman u għamel żmien iservi ta’ senatur. Ġej minn ideat tal-lemin, ikkunsidrat moderat fl-Italja. Oriġinarjament parti mill-proġett ta’ Gianfranco Fini (1952), illum viċin il-Lega per Salvini. Ma ġiex elett imma ġie magħżul biex iservi bħala Ministru. Għalhekk dan il-ktieb sibtu mimli bi ħsibijiet u kurrenti ta’ ideat li għalkemm ma nikkondividix, però xorta sibthom ta’ stimulu sabiex wieħed jgħarbel iktar il-preżent tagħna. Iktar u iktar fil-ħsieb li pajjiżna, bħall-Italja, huwa parti minn dan il-proġett politiku li hija l-Unjoni Ewropea.
Drittijiet u dmirijiet
4. L-awtur jispira ruħu ħafna minn dak li studja u għallem għal ċertu snin. Imiss ma’ dak li jħoss li hemm bżonn jinbidel f’pajjiżu. F’dan għandu d-diffikultà kulturali ta’ partiti tal-lemin lemin, li għal snin sħaħ kienu maqtugħa mill-poter u li issa għandhom b’xi mod. Tal-bnedmin li qed jaraw xenarju politiku iktar ostili milli fil-fatt huwa għalihom. Li jġorru, b’xi mod, l-għeruq passati ta’ dak kollu li kien u li evolva fih il-Faxxiżmu. F’dan, il-ktieb jiddefendi ħafna u jattakka wkoll lix-xellug fil-pożizzjonijiet żbaljati li jinsab fihom illum, fl-esaġerazzjoni tiegħu fihom. F’dan kollu, proprju jitlaq mill-punt li hemm bżonn li s-soċjetà tifhem li aktar mid-drittijiet li qed tiġi bbumbardjata bihom, hemm doveri u dmirijiet. Interessanti f’dan hi l-parti li tibda mill-ħsieb: “La negazione della responsabilità individuale.” (Iċ-ċaħda tar-responsabbiltà individwali). Fil-ħsieb li fejn hemm ċaħdiet tad-drittijiet u responsabbiltajiet li jitwieldu mill-fatt li wieħed ikun ġej minn komunità partikolari hemm soċjetà inqas.
Il-passat
5. L-awtur jiddiskuti fil-fond ukoll l-Unjoni Ewropea li nittrattaw hawn. Iħares lejn il-valuri li d-Dritt Ruman ispira flimkiem ma’ dawk Insara. L-iktar meta jħares lejn l-identità Ewropea u Oċċidentali tagħna. Huwa jfakkarna hekk: “Catone affermava che la grandezza della Repubblica romana era dovuta alla continuità con il suo passato; ricorda Cicerone (De re publica 2.2.) che Catone ‘soleva dire che la nostra Costituzione era superiore a quella degli altri Stati, perché le leggi e le istituzioni non erano state opera di singoli uomini ... La nostra Costituzione non è sorta per opera di un solo legislatore o di una sola generazione, ma nel corso di diverse età e per virtù di molti uomini.” (Catone kien jiddikjara li l-kobor tar-Repubblika Rumana kien dovut għall-kontinwità tagħha mal-passat; ifakkar Ċiċerun (De re publica 2.2.) li Catone kien iħobb jgħid li l-Kostituzzjoni tagħna hija superjuri għal dik tal-oħrajn, għax il-liġijiet tagħna ma sarux mertu ta’ ftit bnedmin ... il-Kostituzzjoni tagħna ma twelditx minħabba leġislatur wieħed jew ġenerazzjoni waħda imma mertu ta’ proċess ta’ żminijiet varji u ta’ ħafna bnedmin.)
Jifhem
6. Dan huwa dak li għandna lkoll illum fl-Unjoni Ewropea. Kontinwazzjoni varja li diversi, anki jekk jistgħu jitilqu minn pożizzjonijiet differenti, jifhmu f’daqqa l-vantaġġi tagħha. F’dan, minkejja l-kurrenti li għaddejna minnhom wara l-Brexit fejn hemm idea b’saħħitha li l-futur jiġi mibni billi wieħed jitlaq mill-passat tiegħu. Fejn aħna parti minn dak li nagħrfu li hija memorja u ċiviltà kollettiva u komuni Ewropea. F’dak li qegħdin dejjem iktar nidentifikaw bħala l-Oċċident. Valditara jiddikjara hekk: “È l’Occidente che ha forgiato grandi valori quali la democrazia, la libertà, l’equità, la buona fede, l’umanità, tutti incentrati sul particolare rilievo della persona e sulla centralità del cittadino.” (Huwa l-Oċċident li bena l-valuri l-kbar bħal ma huma d-demokrazija, il-libertà, l-ekwità, il-bona fede, l-umanità, li lkoll huma diretti fuq l-importanza tal-bniedem u fuq iċ-ċentralità taċ-ċittadin.) Għalhekk ikompli jżid u jfakkarna li: “Occidente è un sistema di valori, una visione dell’uomo e della società che si sono formati nel corso di millenni.” (L-Oċċident għandu fih sistema ta’ valuri, viżjoni tal-bniedem u tas-soċjetà li ġew iffurmati fis-sekli.) Dak li aħna wkoll, b’kull dritt u dover għandna u li aħna parti minnu.
Il-Futur
7. F’dan, fil-wirt li għandna għad-dispożizzjoni tagħha u li niffurmaw parti sħiħa minnu, irridu nistaqsu lilna nfusna kemm għandna nħarsu lejn iktar dożi ta’ Unjoni Ewropea. F’soċjetà li tħares lejn proġett demokratiku matur, li tħares lejn li twassalna lejn politika ibbażata fuq dawn il-valuri fundamentali, oċċidentali, bażati fuq id-djalogu u r-rispett u mhux fuq il-konfront u d-dinamika kostanti ta’ ħbieb jew għedewwa, jew fuq il-bżonn li wieħed iċekken kontinwament fil-bżonn ta’ polemiċi li jsiru għan fihom infushom fejn l-interess superjuri tal-Istat ma jinkisibx. F’dan però, għall-kuntrarju ta’ oħrajn, l-awtur jirrikonoxxi l-vantaġġi tal-Unjoni Ewropea u l-valuri li ġiebet. F’kuntrast ma’ oħrajn huwa jikteb: “Ben diverso spessore e modernità culturale hanno certamente figure come De Gasperi, Schuman, Adenauer che a buon diritto possono essere prese a simbolo di un europeismo coerente con i grandi principi dell’Occidente democratico e liberali.” (Kompletament differenti fil-kontenut u l-modernità kulturali għandhom ċertament persuni bħal De Gasperi, Schuman, Adenauer li bi dritt għandhom jiġu meħuda bħala simboli ta’ Ewropeiżmu koerenti mal-prinċipji l-kbar tal-Oċċident demokratiku u liberali.)
L-għeruq komuni
8. Kif għidt, il-ktieb huwa mimli bi sfumaturi varji, għalkemm irid jingħad li komplessivament jonqsu, fl-opinjoni tiegħi, direzzjoni iktar ċara u dan abbażi ta’ ideat imbaskta. Dawk li jiġu wara li wieħed ikun serva bħala ministru. Imma almenu ma jiċħadx dak li sar tant tajjeb mid-Demokrazija Kristjana u wisq inqas ma jiċħad il-Proġett Ewropew. Lejn l-aħħar huwa jikteb hekk: “C’è sopratutto bisogno di una riscoperta delle comuni radici europee, dei valori simbolo della nostra unità culturale.” (Hemm bżonn, fuq kollox, li niskopru mill-ġdid l-għeruq komuni Ewropej, tal-valuri li nidentifikaw ruħna fihom, li huma simbolu tal-unità kulturali tagħna.) Proprju f’dan wieħed għandu jħares iktar. Ma’ bnedmin ta’ ideat differenti sabiex fid-dinja tal-lum ma nitilfux il-valuri Ewropej komuni tagħna.
KIF MISTENNI
1. F’ħafna, għandhom forom varji ta’ ripetizzjonijiet tal-istess tema. Bir-rispett, ċertament però, waqt li wieħed jisma’ u jara kitbet id-Diskors tal-Budget isib lilu nnifsu jiftakar. Jiġu lura kliem u ħidma li sejrin fl-istess ripetizzjonijiet. Kontinwazzjoni ta’ diversi temi li ma’ kull appuntament annwali jiġu estiżi, miżjuda fuq dak li kien hemm preżenti qabel. Però f’dan jibqgħu dawk li huma punti assenti. Dawk li fil-fatt għandhom bżonn jiġu ndirizzati b’mod urġenti. Dawk li jitolbu minna kunċetti u linji ġodda ta’ fejn ser immorru fil-futuri ekonomiċi tagħna. Fir-realtà hemm ukoll dawk il-passi li ma jistgħux jittieħdu jew li s-sitwazzjoni, kif żviluppat, ġiebet forom ta’ impossibilitajiet.
Il-Punt
2. Fil-fatt wieħed irid ukoll jirrimarka li, f’ħafna, id-diskors tal-Budget huwa magħluq fil-kulturi passati ta’ kif għandu jitressaq il-kontenut. M’għadux iktar il-każ li jkun il-bżonn ta’ daqshekk tul. Iktar qosor u b’viżjoni diretta lejn dak li ser nibdlu fl-ekonomija kien ikun aħjar. Fejn ser nikkonċentraw sabiex nibdlu dak li ninsabu fih biex nimxu iktar ’il quddiem. F’ħafna sens kien hemm arja ta’ stennija li fil-fatt ħalliet il-pożizzjoni kif inhija. Sens ta’ sitwazzjoni fejn m’hemmx il-bżonn li wieħed iħares f’dinjiet differenti. Anzi, b’impressjoni netta li ma jista’ jsir xejn aqwa minn dak li sar. Il-messaġġ tagħhom huwa li m’hemm l-ebda Gvern ieħor li kapaċi jissupera l-fruntieri u l-marġini ekonomiċi li ġew stabbiliti fil-parametri tad-diskors sħiħ.
X’jista’ jinbidel
3. Meta tqis u tħares lejn dak li ngħad f’diskorsi preċedenti programmatiċi ta’ dan it-tip tagħraf li hemm gradwalità fil-konferma tal-maġġoranza li tħossha komda ekonomikament. Tisħiħ tagħha u ma hemmx linji aktar ambizzjużi li jġibu lil dawk li huma minn taħt lejn il-possibilità li jitilgħu iktar ’il fuq. Ir-realtà soċjali ma rebħitx fuq dan. Anzi, baqgħet iktar tistenna l-ħin tagħha sabiex tirkeb ’il quddiem. Mingħajr ħafna diffikultà wieħed jifhem li l-linja tal-Gvern tindirizza s-sitwazzjoni soċjali li hija trid tagħraf. Mhux, għalhekk, dak li hija attwalment u verament. Qisu li b’daqshekk wieħed ser isolvi, jew aħjar, jaljena fil-ħsieb li sab is-soluzzjoni.
Verament
4. F’dan huwa minnu li wieħed diffiċilment seta’ jistenna linja ambizzjuża. Ninsabu lejn l-aħħar tal-leġislatura li fiha, tradizzjonalment, wieħed jipprova jikkonsolida fuq dak li jaħseb li rnexxielu jikseb politikament. Jista’ jkun l-aħħar wieħed ta’ dan il-Gvern f’din l-erbatax-il leġislatura, u jista’ jkun ta’ qabel tal-aħħar. Imma l-fatt huwa li l-aptit għar-riskji u lejn direzzjonijiet ġodda, naturalment jonqsu. F’dan però hemm dejjem id-dmir u d-dover li wieħed jifhem li fil-fatt, persuni varji, u forsi wkoll il-maġġoranza, qegħdin iħossuhom ekonomikament tajjeb imma mhux neċessarjament hekk soċjalment. Il-pożizzjoni li qed tiġi mressqa kull darba lura hija marbuta ma’ kumulu ta’ effetti li qed isiru iktar parti minn konsegwenza sħiħa. Jekk nitkellmu fuq il-fatt li s-sitwazzjoni tat-traffiku hija inkontrollabbli, li l-ammont ta’ persuni li hawn jgħixu f’pajjiżna daqstant ieħor, il-bini esaġerat li hu għaddej, il-fatt li l-familja, fis-sħiħ tagħha, qed tmur iktar lura u ma’ dawn kollha s-servizzi tas-saħħa u dak kollu li ċ-ċittadin jippretendi mill-Istat nifhmu li wasalna f’punt wisq ikkumplikat.
Tant hu hekk
5. Fil-fatt, il-Gvern dwar dan jidher ċar ħafna li abbanduna l-art tal-bidla għax jifhem li huwa m’għadux aktar f’pożizzjoni li jwettaqha. Il-problemi ġew posposti għal żmien ieħor. Dan huwa punt li rridu nagħrfu fid-dibattitu sħiħ li għaddej u li ħafna drabi jmur lejn id-dettalji u ma jmurx lejn l-istampa sħiħa. L-ideat naqsu, u dan qiegħed jidher. Nistgħu nitkellmu fuq dak li ma nistgħux inwettqu u f’dan hemm ukoll siltiet mid-diskors li huma evidenti. Imma hemm diversi oħra li għandna nieħdu ħsieb li nressqu ’l quddiem. Inkella, f’ħafna, dan ikun biss eżerċizzju fl-aljenazzjoni politika li kull darba trid tissupera lil dik ta’ qabilha.
Politika
6. F’dan, proprju għalhekk il-Budget huwa relegat f’‘sempliċi’ direzzjoni ta’ propaganda politika. It-tama tal-Gvern hija li, għax-xhur li ġejjin, l-aġenda nazzjonali tinħakem minn punti varji. Fejn dak li għandu ċertu mpatt soċjali u ekonomiku jitkabbar qisu l-bidu u t-tmiem tal-ħajja f’dawn il-gżejjer. Fejn iktar naraw, kif qed naraw, ministri eċċetra li lkoll jidhru sabiex “jispjegawlna” dak li ma nafux bih jew dak li għalina jista’, skont huma, ikun ikkumplikat wisq għall-moħħ dgħajjef tagħna. Ser ikollna ħafna minn dan u ser jintefaq ħafna iktar f’karti u materjal varju li diġà qed nirċievu jew naraw imwaħħal. Imma anki jekk għall-mument jista’ jkun hemm min jemmen, wara wieħed jirrealizza li s-sitwazzjoni hija ħafna u ħafna differenti.
Naffrontaw
7. F’dan ngħid li kellna nagħmlu qabżiet minn stili u metodi passati ta’ dettalji inutili u ta’ ħrib mill-verità. Il-pajjiż għandu bżonn soluzzjonijiet għal dak li qiegħed imissu. Inqis li diversi jippreferu li jirċievu inqas flus fil-but imma jkollhom stil u forma ta’ ħajja aħjar milli għandhom. Qed ngħixu f’wisq pressjonijiet soċjali kontinwi li qed irendu morr il-ħelu li jista’ jkollna f’idejna. Aħjar inqas u aħjar milli iktar u agħar. Imma f’dan, il-Gvern ma qabiżx il-linja li seta’ bil-maġġoranza li għandu, imma qagħad pass sewwa lura. Dan jew għax f’moħħu għandu li mhuwiex iż-żmien, jew li ser jiġi ż-żmien, jew li ma jistax jiġi ż-żmien meta taħtu l-affarijiet jistgħu jinbidlu. Pajjiżna jixraqlu aħjar fil-modernità kontinwa li qiegħed jitlob mingħandna. Forsi aħjar jekk wieħed jisma’ verament il-fatti u jaqbad direzzjoni ta’ bidla milli jibqa’ kif inhuwa. Imma, kif mistenni, il-Gvern għażel li jibqa’ fejn kien: jaħdem kif inhuwa u ma jibdilx dak li jitlob li jinbidel.
Il-Punt
2. Fil-fatt wieħed irid ukoll jirrimarka li, f’ħafna, id-diskors tal-Budget huwa magħluq fil-kulturi passati ta’ kif għandu jitressaq il-kontenut. M’għadux iktar il-każ li jkun il-bżonn ta’ daqshekk tul. Iktar qosor u b’viżjoni diretta lejn dak li ser nibdlu fl-ekonomija kien ikun aħjar. Fejn ser nikkonċentraw sabiex nibdlu dak li ninsabu fih biex nimxu iktar ’il quddiem. F’ħafna sens kien hemm arja ta’ stennija li fil-fatt ħalliet il-pożizzjoni kif inhija. Sens ta’ sitwazzjoni fejn m’hemmx il-bżonn li wieħed iħares f’dinjiet differenti. Anzi, b’impressjoni netta li ma jista’ jsir xejn aqwa minn dak li sar. Il-messaġġ tagħhom huwa li m’hemm l-ebda Gvern ieħor li kapaċi jissupera l-fruntieri u l-marġini ekonomiċi li ġew stabbiliti fil-parametri tad-diskors sħiħ.
X’jista’ jinbidel
3. Meta tqis u tħares lejn dak li ngħad f’diskorsi preċedenti programmatiċi ta’ dan it-tip tagħraf li hemm gradwalità fil-konferma tal-maġġoranza li tħossha komda ekonomikament. Tisħiħ tagħha u ma hemmx linji aktar ambizzjużi li jġibu lil dawk li huma minn taħt lejn il-possibilità li jitilgħu iktar ’il fuq. Ir-realtà soċjali ma rebħitx fuq dan. Anzi, baqgħet iktar tistenna l-ħin tagħha sabiex tirkeb ’il quddiem. Mingħajr ħafna diffikultà wieħed jifhem li l-linja tal-Gvern tindirizza s-sitwazzjoni soċjali li hija trid tagħraf. Mhux, għalhekk, dak li hija attwalment u verament. Qisu li b’daqshekk wieħed ser isolvi, jew aħjar, jaljena fil-ħsieb li sab is-soluzzjoni.
Verament
4. F’dan huwa minnu li wieħed diffiċilment seta’ jistenna linja ambizzjuża. Ninsabu lejn l-aħħar tal-leġislatura li fiha, tradizzjonalment, wieħed jipprova jikkonsolida fuq dak li jaħseb li rnexxielu jikseb politikament. Jista’ jkun l-aħħar wieħed ta’ dan il-Gvern f’din l-erbatax-il leġislatura, u jista’ jkun ta’ qabel tal-aħħar. Imma l-fatt huwa li l-aptit għar-riskji u lejn direzzjonijiet ġodda, naturalment jonqsu. F’dan però hemm dejjem id-dmir u d-dover li wieħed jifhem li fil-fatt, persuni varji, u forsi wkoll il-maġġoranza, qegħdin iħossuhom ekonomikament tajjeb imma mhux neċessarjament hekk soċjalment. Il-pożizzjoni li qed tiġi mressqa kull darba lura hija marbuta ma’ kumulu ta’ effetti li qed isiru iktar parti minn konsegwenza sħiħa. Jekk nitkellmu fuq il-fatt li s-sitwazzjoni tat-traffiku hija inkontrollabbli, li l-ammont ta’ persuni li hawn jgħixu f’pajjiżna daqstant ieħor, il-bini esaġerat li hu għaddej, il-fatt li l-familja, fis-sħiħ tagħha, qed tmur iktar lura u ma’ dawn kollha s-servizzi tas-saħħa u dak kollu li ċ-ċittadin jippretendi mill-Istat nifhmu li wasalna f’punt wisq ikkumplikat.
Tant hu hekk
5. Fil-fatt, il-Gvern dwar dan jidher ċar ħafna li abbanduna l-art tal-bidla għax jifhem li huwa m’għadux aktar f’pożizzjoni li jwettaqha. Il-problemi ġew posposti għal żmien ieħor. Dan huwa punt li rridu nagħrfu fid-dibattitu sħiħ li għaddej u li ħafna drabi jmur lejn id-dettalji u ma jmurx lejn l-istampa sħiħa. L-ideat naqsu, u dan qiegħed jidher. Nistgħu nitkellmu fuq dak li ma nistgħux inwettqu u f’dan hemm ukoll siltiet mid-diskors li huma evidenti. Imma hemm diversi oħra li għandna nieħdu ħsieb li nressqu ’l quddiem. Inkella, f’ħafna, dan ikun biss eżerċizzju fl-aljenazzjoni politika li kull darba trid tissupera lil dik ta’ qabilha.
Politika
6. F’dan, proprju għalhekk il-Budget huwa relegat f’‘sempliċi’ direzzjoni ta’ propaganda politika. It-tama tal-Gvern hija li, għax-xhur li ġejjin, l-aġenda nazzjonali tinħakem minn punti varji. Fejn dak li għandu ċertu mpatt soċjali u ekonomiku jitkabbar qisu l-bidu u t-tmiem tal-ħajja f’dawn il-gżejjer. Fejn iktar naraw, kif qed naraw, ministri eċċetra li lkoll jidhru sabiex “jispjegawlna” dak li ma nafux bih jew dak li għalina jista’, skont huma, ikun ikkumplikat wisq għall-moħħ dgħajjef tagħna. Ser ikollna ħafna minn dan u ser jintefaq ħafna iktar f’karti u materjal varju li diġà qed nirċievu jew naraw imwaħħal. Imma anki jekk għall-mument jista’ jkun hemm min jemmen, wara wieħed jirrealizza li s-sitwazzjoni hija ħafna u ħafna differenti.
Naffrontaw
7. F’dan ngħid li kellna nagħmlu qabżiet minn stili u metodi passati ta’ dettalji inutili u ta’ ħrib mill-verità. Il-pajjiż għandu bżonn soluzzjonijiet għal dak li qiegħed imissu. Inqis li diversi jippreferu li jirċievu inqas flus fil-but imma jkollhom stil u forma ta’ ħajja aħjar milli għandhom. Qed ngħixu f’wisq pressjonijiet soċjali kontinwi li qed irendu morr il-ħelu li jista’ jkollna f’idejna. Aħjar inqas u aħjar milli iktar u agħar. Imma f’dan, il-Gvern ma qabiżx il-linja li seta’ bil-maġġoranza li għandu, imma qagħad pass sewwa lura. Dan jew għax f’moħħu għandu li mhuwiex iż-żmien, jew li ser jiġi ż-żmien, jew li ma jistax jiġi ż-żmien meta taħtu l-affarijiet jistgħu jinbidlu. Pajjiżna jixraqlu aħjar fil-modernità kontinwa li qiegħed jitlob mingħandna. Forsi aħjar jekk wieħed jisma’ verament il-fatti u jaqbad direzzjoni ta’ bidla milli jibqa’ kif inhuwa. Imma, kif mistenni, il-Gvern għażel li jibqa’ fejn kien: jaħdem kif inhuwa u ma jibdilx dak li jitlob li jinbidel.
31.10.25
SANTA LUĊIJA - INFRASTRUCTURE MALTA - SPIŻA FUQ TOROQ
31629. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm toroq f’Santa Luċija li matul dawn l-aħħar għaxar snin saru minn Infrastructure Malta u kellhom jinqalgħu mill-ġdid? Jista’ jgħid ukoll kemm kienet l-ispiża għal dan?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Nirreferi lill-Onor.
Interpellant għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31625.
Seduta 394
28/10/2025
IL-FGURA - INFRASTRUCTURE MALTA - SPIŻA FUQ TOROQ
31628. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm toroq fil-Fgura li matul dawn l-aħħar għaxar snin saru minn Infrastructure Malta u kellhom jinqalgħu mill-ġdid? Jista’ jgħid ukoll kemm kienet l-ispiża għal dan?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Nirreferi lill-Onor.
Interpellant għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31625.
Seduta 394
28/10/2025
RAĦAL ĠDID - INFRASTRUCTURE MALTA - SPIŻA FUQ TOROQ
31627. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm toroq f’Raħal Ġdid li matul dawn l-aħħar għaxar snin saru minn Infrastructure Malta u kellhom jinqalgħu mill-ġdid? Jista’ jgħid ukoll kemm kienet l-ispiża għal dan?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Nirreferi lill-Onor.
Interpellant għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31625.
Seduta 394
ĦAL TARXIEN - INFRASTRUCTURE MALTA - SPIŻA FUQ TOROQ
31626. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm toroq f’Ħal Tarxien li matul dawn l-aħħar għaxar snin saru minn Infrastructure Malta u kellhom jinqalgħu mill-ġdid? Jista’ jgħid ukoll kemm kienet l-ispiża għal dan?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Nirreferi lill-Onor.
Interpellant għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31625.
Seduta 394
28/10/2025
INFRASTRUCTURE MALTA - SPIŻA FUQ TOROQ
31625. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jgħid kemm kien hemm toroq f’Malta li matul dawn l-aħħar għaxar snin saru minn Infrastructure Malta u kellhom jinqalgħu mill-ġdid? Jista’ jgħid ukoll kemm kienet l-ispiża għal dan?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Ninforma lill-Onor.
Interpellant li huwa kumpless biex wieħed jestrapola din l-informazzjoni peress
li d-‘data’ tal-permessi tinkorpora bosta interventi li jvarjaw minn
kostruzzjoni ta’ triq totalment ġdida jiġifieri li kienet għalqa u saret triq,
jew triq li reġgħet ġiet asfaltata sa trinka privata għal servizz ġdid
tad-drenaġġ jew servizz tal-ilma.
Seduta 394
28/10/2025
COMMERCIAL VESSEL CERTIFICATE - DGĦAJJES REĠISTRATI LI GĦANDHOM SIĠILL AĦMAR
31624. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill-Ministru għat-Trasport, l-Infrastruttura u x-Xogħlijiet Pubbliċi: Jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsija parlamentari 31326 u jindika kemm kien hemm dgħajjes magħrufa bħala tal-pass li kienu reġistrati sal-aħħar ta’ Settembru 2025 mal-awtoritajiet taħt il-Commercial Vessel Certificate u li għandhom dak li jissejjaħ is-siġill aħmar, kif ukoll jgħid kemm kien hemm dgħajjes li huma reġistrati taħt il-Commercial Vessel Certificate sal-aħħar ta’ Settembru 2025?
23/10/2025
ONOR. CHRIS BONETT: Ninforma lill-Onor.
Interpellant illi sal-aħħar ta’ Settembru 2025 kien hemm total ta’ 1,601
dgħajsa reġistrata taħt l-Commercial Vessel Certificate, li 65 minnhom għandhom is-siġill aħmar.
Seduta 394
28/10/2025
SANTA LUĊIJA - TRIQ BICE MIZZI VASSALLO - PARKING BAYS
31623. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Kultura, l-Artijiet u l-Gvern Lokali: B’referenza għat-tweġibiet tal-mistoqsijiet parlamentari 30209 u 30210, jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsija parlamentari 31327 u ċjoè: B’referenza għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 30209, jista’ l-Ministru jara li d-direzzjoni li jitneħħew it-tliet parking bays fi Triq Biċe Mizzi Vassallo, f’Santa Luċija u jinġieb kollox kif kien qabel, tiġi effettwata billi sa issa tneħħiet waħda biss u dan b’diffikultajiet varji għar-residenti?
23/10/2025
ONOR. OWEN BONNICI: Ninsab infurmat mill-Kunsill
Lokali ta’ Santa Luċija li l-Parking Bays fi Triq Biċe Mizzi Vassallo li qed
issir riferenza għalihom, ġew imneħħija fis-6 ta’ Ottubru 2025.
Seduta 393
27/10/2025
ABBUŻ FIL-KIRI - SPEZZJONIJIET
31622. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Prim Ministru: Jista’ l-Prim Ministru jwieġeb il-mistoqsijiet parlamentari 30587 u 30588 li oriġinarjament saru lill-Ministru għal Għawdex u l-Ippjanar u lill-Ministru għall-Intern, is-Sigurtà u x-Xogħol rispettivament u ċjoè: Fid-dawl ta’ ilmenti dwar residenzi li fihom qed ikun hemm aktar persuni joqogħdu milli permess, jista’ l-Ministru jgħid jekk humiex qed isiru spezzjonijiet dwar dawn l-abbużi fil-kera?
23/10/2025
ONOR. ROBERT ABELA: Nirreferi lill-Onor.
Interpellant għat-tweġiba tal-mistoqsija parlamentari 31620.
Seduta 393
27/10/2025
ABBUŻ FIL-KIRI - SPEZZJONIJIET
31621. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Ġustizzja u r-Riforma tas-Settur tal-Kostruzzjoni: Jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsijiet parlamentari 30587 u 30588 li oriġinarjament saru lill-Ministru għal Għawdex u l-Ippjanar u lill-Ministru għall-Intern, is-Sigurtà u x-Xogħol rispettivament u ċjoè: Fid-dawl ta’ ilmenti dwar residenzi li fihom qed ikun hemm aktar persuni joqogħdu milli permess, jista’ l-Ministru jgħid jekk humiex qed isiru spezzjonijiet dwar dawn l-abbużi fil-kera?
23/10/2025
ONOR. JONATHAN ATTARD: Nitlob lill-Onor. Interpellant
jirreferi l-mistoqsija tiegħu lill-Ministru kkonċernat.
Seduta 393
ABBUŻ FIL-KIRI - SPEZZJONIJIET
31620. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għall-Akkomodazzjoni Soċjali u Affordabbli: Jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsijiet parlamentari 30587 u 30588 li oriġinarjament saru lill-Ministru għal Għawdex u l-Ippjanar u lill-Ministru għall-Intern, is-Sigurtà u x-Xogħol rispettivament u ċjoè: Fid-dawl ta’ ilmenti dwar residenzi li fihom qed ikun hemm aktar persuni joqogħdu milli permess, jista’ l-Ministru jgħid jekk humiex qed isiru spezzjonijiet dwar dawn l-abbużi fil-kera?
23/10/2025
ONOR. RODERICK GALDES: Ninforma lil Onor.
Interpellant li permezz tal-emendi fil-liġi tal-Kap. 604 li daħlu fis-seħħ
fl-ewwel ta’ Settembru, 2024, l-Awtorità tad-Djar tinvestiga kull rapport li
jaslillha fuq iffullar żejjed pertinenti għal kirjiet fil-privat.
Seduta 393
27/10/2025
RAĦAL ĠDID - PROBLEMA TA’ INDAFA U SANITÀ PUBBLIKA FIL-MADWAR TAL-KNISJA TA’ KRISTU RE
31455. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għas-Saħħa u l-Anzjanità Attiva: Jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsija parlamentari 30581 li oriġinarjament saret lill-Ministru għall-Agrikoltura, is-Sajd u d-Drittijiet tal-Annimali u jara kif se tiġi indirizzata l-problema marbuta mal-indafa u s-sanità pubblika tal-abbundanza ta’ ħamiem ħdejn u madwar il-Knisja ta’ Kristu Re Raħal Ġdid peress li hija ta’ inkonvenjent kbir?
15/10/2025
ONOR. JO ETIENNE ABELA: Ninsab infurmat li fis-16 ta’
Ottubru 2025 saret spezzjoni minn uffiċċjal tad-Direttorat għas-Saħħa Ambjentali
madwar il-Knisja ta’ Kristu Re, Raħal il-Ġdid. Waqt din l-ispezzjoni ma ġiex
innutat ħmieġ ta’ ħamiem fit-triq, iżda kien hemm numru ta’ ħamiem fil-pjazza
ta’ quddiem il-knisja u fil-bandli ta’ wara l-knisja. F’ċertu partijiet
tal-faċċata tal-knisja, ġie nnutat xi akkumulu ta’ ħmieġ tal-ħamiem.
Seduta 393
27/10/2025
ĦAL TARXIEN - PROBLEMA TA’ INDAFA U SANITÀ PUBBLIKA FIL-MADWAR TAL-KNISJA U L-KUNVENT TAL-AGOSTINJANI
31454. L-ONOR. CARMELO MIFSUD BONNICI staqsa lill- Ministru għas-Saħħa u l-Anzjanità Attiva: Jista’ l-Ministru jwieġeb il-mistoqsija parlamentari 30582 li oriġinarjament saret lill-Ministru għall-Agrikoltura, is-Sajd u d-Drittijiet tal-Annimali u jara kif se tiġi indirizzata l-problema marbuta mal-indafa u s-sanità pubblika tal-abbundanza ta’ ħamiem ħdejn u madwar il-Knisja u l-Kunvent tal-Agostinjani f’Ħal Tarxien peress li hija ta’ inkonvenjent kbir?
15/10/2025
ONOR. JO ETIENNE ABELA: Ninsab infurmat li meta fis-16
ta Ottubru 2025 saret spezzjoni minn uffiċċjal tad-Direttorat għas-Saħħa Ambjentali
madwar il-Knisja u l-Kunvent tal-Agostinjani Ħal Tarxien, ma ġiex innutat
ħamiem salvaġġ fl-akkwati.
Seduta 393
27/10/2025
GĦERF L-UMANISTI
1. F’dak li kienu jaħsbu dawk li għexu fuq wiċċ din id-dinja qabilna, wieħed isib irkejjen u fonti ta’ għerf u gwida kontinwament. Ovvjament trid tfittixhom, jew alternattivament almenu ma taħrabx minnhom meta jiġu f’ħoġrok. Il-linja hija f’dan il-kilba sabiex wieħed isir jaf iktar fir-riċerka kostanti tal-bniedem biex jitgħallem iktar. F’dan hemm dmir qawwi li kull persuna għandha li ma tiċħadx lilha nfisha minn din il-linja determinanti. Uħud jaħsbu li huwa żejjed għalihom li jidħlu f’dan il-proċess. Jaraw li qed jgħabbu rashom b’dak li, skont huma, m’għandhomx bżonn. Mhuwiex utli sabiex, kif jimmaġinaw, ma jaqilgħux aktar flus jew ma jilħqux aktar kredibilità billi jiffurmaw ruħhom aktar. Imma fortunatament kien hemm oħrajn qabel li fi żmienhom taw il-pariri t-tajba, li għandhom jinqraw u jittieħdu.
Fost dawn
2. F’dan ninsab rikonoxxenti lejn ktieb sabiħ ħafna tal-istoriku u filosfu magħruf Taljan Eugenio Garin (1909-2004) bit-titlu Ritratti di Umanisti (1967). F’numru ta’ kapitoli, fih imiss ma’ ħajjet diversi li studjaw u qraw ruħhom fil-Klassiċi. Dawk li fil-qosor nett minn dak li beda l-kittieb, poeta, filosfu u filologu Francesco Petrarca (1304-1374). Dik it-triq li biha wieħed imur lura lejn dak li kitbu l-Griegi u l-Latini u jħares lejh fil-kuntest storiku tiegħu biex jieħu l-lezzjonijiet tagħhom għall-preżent. Diversi li f’dan huma identifikati bħala li kienu bnedmin ta’ kultura. Dawk li fittxew li jassorbu fihom infushom id-direzzjonijiet intelliġenti u mimlija għaqal ta’ dawk ta’ qabilhom. Dawk li fil-fatt huma stess saru mumenti storiċi oħra li mhux biss komplew fit-tradizzjoni klassika imma saru huma stess ukoll proprju bħalhom. Għandhom kull raġuni biex jimitaw lil ta’ qabilhom u kull raġuni għal ta’ warajhom biex jimitaw lilhom.
Fid-dinja tal-Għerf
3. Dawk li kienu jaraw lil ta’ qabilhom superjuri, maż-żmien spiċċaw ġew ikkunsidrati huma wkoll f’din il-kategorija. Laħqu l-livelli tagħhom u għaddew lura għerf miżjud. Fil-qari, irriflettew u aġixxew. Ħsieb u azzjoni li mmarkaw età storika għalina. Il-ktieb jelenka sebgħa biss minn dwn il-bnedmin varji li nidentifikaw bħala ‘Umanisti’. Ċertament fost l-iktar importanti li kien hemm, dwar dan ma hemmx dubju. F’dan kull wieħed jimmerita studju u attenzjoni partikolari. Biss, Garin jagħżel li jibda l-kapitoli tiegħu b’Enea Silvio Piccolomini (1405-1464), dak li fit-18 ta’ Ottubru ta’ din is-sena fakkarna s-sitt mija u għoxrin (620) anniversarju mit-twelid tiegħu. Il-bniedem li fid-19 ta’ Awissu 1458 ġie magħżul f’Konklavi mill-iktar interessanti u konfliġġenti bħala Papa Piju II. Dak li ġieb lura aktar stabilità fil-Knisja Kattolika fis-sitt snin li dam fil-Kattedra ta’ San Pietru.
Jolqtok aktar
4. Tajjeb li jmiss lura miegħu għax fih kellu din id-dimensjoni f’rabtiet spiritwali u politika li ftit mexxejja ta’ dak iż-żmien kellhom. Ftit kienu bnedmin ta’ kultura bħalu u ftit kellhom l-ideat u l-viżjoni li kienet tbasktet ġewwa fih għas-servizz tal-oħrajn, tas-soċjetà u fuq kollox, tal-Knisja Kattolika. Imma dan seta’ jwettqu għax il-karriera preċedenti tiegħu fis-servizz tal-prinċpijiet tad-dinja tatu dimensjoni differenti, flimkien mal-qari u l-istudju kontinwu tiegħu. Kien, kif jikteb Garin, dak li: “Insisteva che la cultura, la nuova cultura formata allo studio degli antichi, aveva un’importanza centrale per la vita politica.” (Kien jinsisti li l-kultura, il-kultura ġdida kif iffurmata fuq l-istudju tal-antiki, kellha importanza ċentrali fil-ħajja politika.) F’dan, meta wieħed jaqra ħajtu jifhem iktar minn fejn kienet ġejja l-ħerqa u d-determinazzjoni kostanti tiegħu li jwettaq is-sewwa.
Jacob Burckhardt (1818-1897)
5. L-istoriku Svizzeru magħruf sew fil-ktieb daqshekk ieħor kbir La Civiltà del Rinascimento in Italia (1860) jirrimarka li kellu sal-aħħar: “... tanto vigore giovanile e tanto entusiasmo” li żammewh sal-aħħar determinat li jġib Ewropa magħquda lura lejn kruċjata ġdida. Dan huwa iktar rilevanti llum meta m’għadx għandna bnedmin fil-politika li għandhom din il-formazzjoni. Garin jikkwotah jgħid: “Chi ha responsabilità di Governo deve essere esperto nelle discipline morali, ossia in quell’‘arti’ mondane che, insegnate con i metodi nuovi ispirati ai maestri di Grecia e Roma.” (Min għandu r-responsabbiltà tal-Gvern irid ikun espert fid-dixxiplini morali, jiġifieri f’dawk l-‘arti’ tad-dinja li jgħallmu b’metodi ġodda ispirati mill-kbar tal-Greċja u Ruma.) Kliem rilevanti għalih u għalina li ngħixu f’dawn iż-żminijiet u li m’għandniex niskartaw, anzi nikkultivaw.
Kellu ħafna x’jaffronta
6. Kien hemm perjodu ieħor diffiċli fl-istorja tal-bniedem bi ġlied bejn ir-renjanti ta’ Angio u dawk ta’ Aragona dwar Napli, flimkien mar-rivalità ma’ Venezja, bil-kriżi kontinwa fl-Imperu u l-avvanzati ta’ Mawmettu II, li terġa’, kienet “... favorita dai contrasti fra gli stati cristiani che a gara cercavano di servirsi del Turco per eliminare i propri nemici.” (... favorita mill-kuntrasti bejn l-istati Nsara li kienu jikkompetu bejniethom kif jużaw lit-Torok biex jeliminaw l-għedewwa tagħhom.) Mument li jfakkarna f’dak li qed naraw illum. Kien proprju f’dan li kien ifforma l-opinjoni li jista’ jwaqqaf dan il-ġlied permezz ta’ kruċjata. Is-sabiħ għalina f’dan kollu huwa proprju li għandna għad-dispożizzjoni tagħna ħafna riflessjonijiet, apparti diversi kotba varji tal-memorji miktuba minnu fil-Commentari bħala Papa. Dawk li raw id-dawl tax-xemx għall-ewwel darba mija u għoxrin sena wara mewtu: varjati, korretti, mnaddfa min-neputi Isqof tiegħu, Francesco Bandini Piccolomini, imma li xorta fihom infushom huma qawwija.
Is-Sigriet
7. F’dan Garin innifsu jiftħilna għajnejna fuq ir-raġuni għas-suċċess tiegħu fid-dinja politika. Huwa jgħidilna: l-ewwel, l-imħabba għat-tagħlim: “Oltre l’imitazione di grandi modelli antiche c’è questa ricerca storico-scientifica di Enea, tanta curiostià nuova, tanta ansia di conoscere e di fare.” (Minbarra l-imitazzjoni tal-mudelli l-antiki l-kbar hemm f’dan riċerka storika-xjentifika li Enea jieħu b’tant kurżità ġdida, b’tant ħeġġa li jkun jaf u jwettaq.) It-tieni, jkompli bil-karriera tiegħu hekk: “... le grandi opere storico-geografiche, le monografie storiche, le discussioni politiche, sono interessute di esperienze dirette, di conoscenze profonde, e animate dall’interesse di chi ai grandi avvenimenti è abituato ad assistere da posizioni eminenti e a partecipare.” (Il-kitbiet storiċi-xjentifiċi verament kbar, il-monografiji storiċi, id-diskussjonijiet politiċi, huma mibnija f’esperjenzi diretti, ta’ għarfien profond tas-sitwazzjoni, u mħeġġa mill-interess ta’ min l-avvenimenti l-kbar huwa mdorri li jkun parti u li jieħu sehem fihom.)
Nifhmu
8. F’dan iż-żmien fejn qisna għaddejjin minn forma ta’ barbariżmu ġdid, fejn il-valuri t-tajba qed jintesew u jitwarrbu, fejn il-bniedem jaħseb biss u huwa mmexxi minn kunsiderazzjonijiet materjali, jibqa’ rilevanti. F’ħafna sens kliemu huwa dawl għax il-Papa Piju II wettaq u ħadem ħafna għall-ġid tal-proxxmu u l-Knisja Kattolika. Kien il-bniedem li wettaq kemm seta’ atti biex iġib il-paċi fl-Ewropa u jħares ’il quddiem. Wara tant snin, nammetti li sibtu ta’ benefiċċju li qrajt dwaru. Għax huwa parti mill-għerf li l-Umanisti ħallewlna u li nittraskuraw.
Fost dawn
2. F’dan ninsab rikonoxxenti lejn ktieb sabiħ ħafna tal-istoriku u filosfu magħruf Taljan Eugenio Garin (1909-2004) bit-titlu Ritratti di Umanisti (1967). F’numru ta’ kapitoli, fih imiss ma’ ħajjet diversi li studjaw u qraw ruħhom fil-Klassiċi. Dawk li fil-qosor nett minn dak li beda l-kittieb, poeta, filosfu u filologu Francesco Petrarca (1304-1374). Dik it-triq li biha wieħed imur lura lejn dak li kitbu l-Griegi u l-Latini u jħares lejh fil-kuntest storiku tiegħu biex jieħu l-lezzjonijiet tagħhom għall-preżent. Diversi li f’dan huma identifikati bħala li kienu bnedmin ta’ kultura. Dawk li fittxew li jassorbu fihom infushom id-direzzjonijiet intelliġenti u mimlija għaqal ta’ dawk ta’ qabilhom. Dawk li fil-fatt huma stess saru mumenti storiċi oħra li mhux biss komplew fit-tradizzjoni klassika imma saru huma stess ukoll proprju bħalhom. Għandhom kull raġuni biex jimitaw lil ta’ qabilhom u kull raġuni għal ta’ warajhom biex jimitaw lilhom.
Fid-dinja tal-Għerf
3. Dawk li kienu jaraw lil ta’ qabilhom superjuri, maż-żmien spiċċaw ġew ikkunsidrati huma wkoll f’din il-kategorija. Laħqu l-livelli tagħhom u għaddew lura għerf miżjud. Fil-qari, irriflettew u aġixxew. Ħsieb u azzjoni li mmarkaw età storika għalina. Il-ktieb jelenka sebgħa biss minn dwn il-bnedmin varji li nidentifikaw bħala ‘Umanisti’. Ċertament fost l-iktar importanti li kien hemm, dwar dan ma hemmx dubju. F’dan kull wieħed jimmerita studju u attenzjoni partikolari. Biss, Garin jagħżel li jibda l-kapitoli tiegħu b’Enea Silvio Piccolomini (1405-1464), dak li fit-18 ta’ Ottubru ta’ din is-sena fakkarna s-sitt mija u għoxrin (620) anniversarju mit-twelid tiegħu. Il-bniedem li fid-19 ta’ Awissu 1458 ġie magħżul f’Konklavi mill-iktar interessanti u konfliġġenti bħala Papa Piju II. Dak li ġieb lura aktar stabilità fil-Knisja Kattolika fis-sitt snin li dam fil-Kattedra ta’ San Pietru.
Jolqtok aktar
4. Tajjeb li jmiss lura miegħu għax fih kellu din id-dimensjoni f’rabtiet spiritwali u politika li ftit mexxejja ta’ dak iż-żmien kellhom. Ftit kienu bnedmin ta’ kultura bħalu u ftit kellhom l-ideat u l-viżjoni li kienet tbasktet ġewwa fih għas-servizz tal-oħrajn, tas-soċjetà u fuq kollox, tal-Knisja Kattolika. Imma dan seta’ jwettqu għax il-karriera preċedenti tiegħu fis-servizz tal-prinċpijiet tad-dinja tatu dimensjoni differenti, flimkien mal-qari u l-istudju kontinwu tiegħu. Kien, kif jikteb Garin, dak li: “Insisteva che la cultura, la nuova cultura formata allo studio degli antichi, aveva un’importanza centrale per la vita politica.” (Kien jinsisti li l-kultura, il-kultura ġdida kif iffurmata fuq l-istudju tal-antiki, kellha importanza ċentrali fil-ħajja politika.) F’dan, meta wieħed jaqra ħajtu jifhem iktar minn fejn kienet ġejja l-ħerqa u d-determinazzjoni kostanti tiegħu li jwettaq is-sewwa.
Jacob Burckhardt (1818-1897)
5. L-istoriku Svizzeru magħruf sew fil-ktieb daqshekk ieħor kbir La Civiltà del Rinascimento in Italia (1860) jirrimarka li kellu sal-aħħar: “... tanto vigore giovanile e tanto entusiasmo” li żammewh sal-aħħar determinat li jġib Ewropa magħquda lura lejn kruċjata ġdida. Dan huwa iktar rilevanti llum meta m’għadx għandna bnedmin fil-politika li għandhom din il-formazzjoni. Garin jikkwotah jgħid: “Chi ha responsabilità di Governo deve essere esperto nelle discipline morali, ossia in quell’‘arti’ mondane che, insegnate con i metodi nuovi ispirati ai maestri di Grecia e Roma.” (Min għandu r-responsabbiltà tal-Gvern irid ikun espert fid-dixxiplini morali, jiġifieri f’dawk l-‘arti’ tad-dinja li jgħallmu b’metodi ġodda ispirati mill-kbar tal-Greċja u Ruma.) Kliem rilevanti għalih u għalina li ngħixu f’dawn iż-żminijiet u li m’għandniex niskartaw, anzi nikkultivaw.
Kellu ħafna x’jaffronta
6. Kien hemm perjodu ieħor diffiċli fl-istorja tal-bniedem bi ġlied bejn ir-renjanti ta’ Angio u dawk ta’ Aragona dwar Napli, flimkien mar-rivalità ma’ Venezja, bil-kriżi kontinwa fl-Imperu u l-avvanzati ta’ Mawmettu II, li terġa’, kienet “... favorita dai contrasti fra gli stati cristiani che a gara cercavano di servirsi del Turco per eliminare i propri nemici.” (... favorita mill-kuntrasti bejn l-istati Nsara li kienu jikkompetu bejniethom kif jużaw lit-Torok biex jeliminaw l-għedewwa tagħhom.) Mument li jfakkarna f’dak li qed naraw illum. Kien proprju f’dan li kien ifforma l-opinjoni li jista’ jwaqqaf dan il-ġlied permezz ta’ kruċjata. Is-sabiħ għalina f’dan kollu huwa proprju li għandna għad-dispożizzjoni tagħna ħafna riflessjonijiet, apparti diversi kotba varji tal-memorji miktuba minnu fil-Commentari bħala Papa. Dawk li raw id-dawl tax-xemx għall-ewwel darba mija u għoxrin sena wara mewtu: varjati, korretti, mnaddfa min-neputi Isqof tiegħu, Francesco Bandini Piccolomini, imma li xorta fihom infushom huma qawwija.
Is-Sigriet
7. F’dan Garin innifsu jiftħilna għajnejna fuq ir-raġuni għas-suċċess tiegħu fid-dinja politika. Huwa jgħidilna: l-ewwel, l-imħabba għat-tagħlim: “Oltre l’imitazione di grandi modelli antiche c’è questa ricerca storico-scientifica di Enea, tanta curiostià nuova, tanta ansia di conoscere e di fare.” (Minbarra l-imitazzjoni tal-mudelli l-antiki l-kbar hemm f’dan riċerka storika-xjentifika li Enea jieħu b’tant kurżità ġdida, b’tant ħeġġa li jkun jaf u jwettaq.) It-tieni, jkompli bil-karriera tiegħu hekk: “... le grandi opere storico-geografiche, le monografie storiche, le discussioni politiche, sono interessute di esperienze dirette, di conoscenze profonde, e animate dall’interesse di chi ai grandi avvenimenti è abituato ad assistere da posizioni eminenti e a partecipare.” (Il-kitbiet storiċi-xjentifiċi verament kbar, il-monografiji storiċi, id-diskussjonijiet politiċi, huma mibnija f’esperjenzi diretti, ta’ għarfien profond tas-sitwazzjoni, u mħeġġa mill-interess ta’ min l-avvenimenti l-kbar huwa mdorri li jkun parti u li jieħu sehem fihom.)
Nifhmu
8. F’dan iż-żmien fejn qisna għaddejjin minn forma ta’ barbariżmu ġdid, fejn il-valuri t-tajba qed jintesew u jitwarrbu, fejn il-bniedem jaħseb biss u huwa mmexxi minn kunsiderazzjonijiet materjali, jibqa’ rilevanti. F’ħafna sens kliemu huwa dawl għax il-Papa Piju II wettaq u ħadem ħafna għall-ġid tal-proxxmu u l-Knisja Kattolika. Kien il-bniedem li wettaq kemm seta’ atti biex iġib il-paċi fl-Ewropa u jħares ’il quddiem. Wara tant snin, nammetti li sibtu ta’ benefiċċju li qrajt dwaru. Għax huwa parti mill-għerf li l-Umanisti ħallewlna u li nittraskuraw.
Subscribe to:
Comments (Atom)